Migotliwy swiat
Aleksander Grin








Aleksander Grin, właściwie Gryniewski (1880–1932), jest pisarzem znanym i chętnie czytanym w Polsce. Przełożono już na język polski sporo jego opowiadań, opowieści i niemal wszystkie powieści („Biegnąca po falach”, „Droga donikąd”, „Złoty łańcuch”). Polskiemu czytelnikowi została wreszcie udostępniona jedna z najciekawszych powieści tego pisarza rosyjskiego „Migotliwy świat”, która może przykuć uwagę swoją sensacyjno-przygodową fabułą, utopijną futurologią, nietypową fantastyką i tajemniczością.







Aleksander Grin

Migotliwy świat


Przełożył Antoni Malinowski

Posłowie napisał Jerzy Litwinow

Wydawnictwo Poznańskie

Poznań 1988




Część I

PRZEWRÓCONA ARENA


„To — tylko tam…”

    

Swift








I


Przez siedem dni krzykliwe afisze obwieszczały mieszkańcom miasta o niezwykłych występach w cyrku „Solaille” Człowieka Podwójnej Gwiazdy; jeszcze nigdy nie mówiono tyle o czymś podobnym w bawialniach, salonach, za kulisami teatrów, w restauracjach, piwiarniach i kuchniach. Rzeczywiście, sztuka cyrkowa jeszcze nigdy nie obiecywała tak dużo, nie wzbudzała takiego podniecenia i ciekawości jak teraz. Nawet walka atletów — ukochana rozrywka zwyrodniałych duchowo następców Nerona i Heliogabala — zeszła na drugi plan, mimo że już przyjechały i spacerowały na oczach wszystkich zwierzęce tusze Grepera i Nuara, Murzyna z afrykańskiej Liberii, który palił najgrubsze, drogie cygara, budząc tym podziw i westchnienia namiętnych dam. Przygasł nawet znakomity siłacz-żongler Mirey, który urządzał w powietrzu fajerwerk z błyszczącymi ciężarkami. Krótko mówiąc cyrk „Solaille” zapowiadał coś prawdziwie niebywałego. Przystając na chwilę przed afiszem popatrzmy, jakie wrażenie wywiera na tłumie. Co tam wydrukowano?

„W środę — głosił afisz — 23 czerwca 1913 roku odbędzie się pierwszy, jedyny i ostatni występ wcześniej nigdzie nie występującego, oszałamiającego, niebywałego, wyjątkowego fenomena, nazywającego siebie Człowiekiem Podwójnej Gwiazdy.

Bez ciężaru

Powietrzny bieg

Cudowny lot

Obecne unoszenie się w powietrzu będzie dokonane bez pomocy ukrytych środków mechanicznych i jakichkolwiek innych przyrządów.

Człowiek Podwójnej Gwiazdy zawiśnie w powietrzu przez trzy pełne sekundy.

Człowiek Podwójnej Gwiazdy to największa zagadka naukowa naszych czasów.

W związku z wyjątkowością i niepowtarzalnością widowiska bilety będą sprzedawane od dziewiętnastego do dnia przedstawienia; cena potrojona.”

Agassic, dyrektor cyrku „Solaille” przekazał dziennikarzom następujące wyjaśnienie: Kilka dni temu zjawił się u niego nieznajomy człowiek; nawet przenikliwe oko takiego cwaniaka jak Agassic nie wyszperało w trakcie krótkiego spotkania niczego, co wyjaśniałoby sprawę. Na bilecie wizytowym przybysza widniało: E.D. — i nic więcej, ani adresu, ani zawodu…

Agassic, mówiąc to, zrobił minę człowieka, który wie znacznie więcej, aniżeli można się domyślać, ale nic nie powie z ważnych przyczyn. Dodał tylko:

— Widziałem bez wątpienia wykształconego i bogatego człowieka, jednak spoza środowiska cyrkowego. Nie robię tajemnicy, że dostrzegłem w nim… tak, to wyjątkowe nawet dla mnie, który w ciągu trzydziestu lat doświadczył niemało. Niczego nie żądał, niczego nie prosił. Nic o nim nie wiem. Jego adres nie jest mi znany. W tej kwestii zresztą nie było sensu wyjaśniać czegokolwiek, ponieważ jego jedyny występ nie ma związku ani z jego przeszłością, ani z osobowością. Nie jest to nam potrzebne. Jednak „Solaille” ma swój poziom i będzie o niego dbał, dlatego nie mogę wypuścić tak rzadkiego ptaka. Zaproponował więcej niż sam Barnum, gdyby ten zmartwychwstał i zjawił się tutaj ze wszystkimi swoimi zwierzętami. Jego propozycja jest taka: wystąpi przed publicznością tylko jeden jedyny raz; rzeczywiście tylko jeden raz i bez honorarium, bez fetowania, bez jakiegokolwiek wynagrodzenia. — Te trzy „bez” Agassica zabrzmiały solidnie i przekonująco. — Proponowałem to i owo, ale odmówił.

Na jego prośbę usiadłem w kącie, żeby nie przeszkadzać w ćwiczeniu. Odszedł od drzwi, mrugnął tajemniczo i chytrze, a potem bez skoku, bez jakiegokolwiek widocznego wysiłku płynnie uniósł się w powietrze, skierował nad stół, zatrzymał się nad nim, nad tym oto kałamarzem, około dwóch sekund, po czym bezszelestnie, bez żadnego wstrząsu znowu dotknął ziemi. Było to tak dziwne, że drgnąłem, ale on był spokojny, jak klown Doddy, gdy Ernest Witt przekręci go w zębach na trapezie. „To wszystko, co umiem — powiedział, gdy ponownie usiedliśmy razem — ale mogę to powtórzyć kilka razy z rozbiegu i z miejsca, gdy, być może, znajdę się w doskonałej formie. Wówczas publiczność zobaczy więcej, ale zaręczyć tego nie mogę.”

Spytałem, co myśli o sobie jako o niezwykłym i dziwnym fenomenie. Wzruszył tylko ramionami. „O tym nie wiem więcej niż pan, zapewne nie więcej także od tego, co wiedzą niektórzy twórcy o swoich fabułach, które po prostu pojawiają się. Tak, to właśnie pojawia się i we mnie.” Nic więcej nie powiedział. Byłem wstrząśnięty. Zaproponowałem mu milion, nie zgodził się i nawet ziewnął. Nie nalegałem. Odrzucił moją propozycję tak zdecydowanie i stanowczo, że naleganie byłoby upokarzające. Ale oczywiście spytałem, co zmusza go do publicznego występu. „Od czasu do czasu — odrzekł — słabnie mój dar, jeśli się go nie ożywia; odnawia się zupełnie, gdy są widzowie moich ćwiczeń. Oto jedyna siła, od której jestem zależny.” Ale ja nic nie zrozumiałem, być może, że żartował. Odniosłem wrażenie, że rozmawiam z niesamowitym człowiekiem, który zachowuje całkowite incognito. Jest młody, poważny jak uczony, i doskonale ubrany. Ma szpilkę z brylantem wartości trzystu tysięcy. Wszystko to zmusza do zastanowienia się. Na drugi dzień poranne i wieczorne gazety zamieściły wywiad z Agassicem; w jednej z gazet pojawił się nawet zaimprowizowany portret dziwnego aktora. Jego wąsy i fryzura mogłyby być doskonałą reklamą porostu włosów. Na czytelnika patrzył z gazety wytrzeszczając oczy fascynujący brutal.

W tym czasie sprawca tego całego rozgardiaszu, przeglądnąwszy gazety i w pełni nacieszywszy się portretem, spytał sam siebie: „No co, Drudzie, czy będziesz dwudziestego trzeciego w cyrku?” I sam sobie udzielił odpowiedzi: „Tak, będę i popatrzę, jak ten silny powiew, to uderzenie wichru zagasi maleńki gnuśny płomień prymitywnego rozumu, którym chełpił się «król przyrody». I krople potu pokryją jego oblicze…”




II


Fala wielkiego zainteresowania ogarnęła oprócz publiczności całą trupę cyrkową włącznie z obsługą, bileterami i koniuszymi. Rozeszła się fama, że „Podwójna Gwiazda” (tak kazał siebie zaanonsować na afiszach) jest hrabią i miliarderem; do niego zaczęły więc wzdychać woltyżerki, delektując się marzeniami o charakterze restauracyjno-jubilerskim; zaczęły wiercić się przed lustrami w nadziei uwiedzenia jaśnie wielmożnego oryginała, kłóciły się przy tym zajadle o to, którą z nich kupi najdrożej. Klowni łamali głowy nad tym, jak zabawić publiczność parodiując zachowanie nowicjusza. Debor, pijaczyna i autor tekstów, już zdążył sklecić i sprzedać kilka dialogów, za które pił wódkę i pobrzękiwał drobnymi. Przygnębieni akrobaci, woltyżerowie i żonglerzy do ostatniej chwili zgodnie twierdzili, że gościnnie występujący tajemniczy artysta jest szarlatanem z Indii, gdzie nauczył się w jakimś sensie oddziaływać sugestią i przepowiadali fiasko jego występu. Próbowali rozgłaszać, że ich rywal na arenie to zbiegły przestępca. Wymyślili również, że „Podwójna Gwiazda” jest szulerem karcianym, który nieraz obrywał za oszustwa. Od nich też wyszła historia o szantażu, jakiemu uległ zniewolony Agassic. Jednak w istocie rzeczy nikt nie mógł nic powiedzieć; mglista spirala plotki wiła się wokół siebie nie dotykając sedna. Tylko klown Arsi, który lubił powtarzać: „Znam wszystko i wiem wszystko, i dlatego nie dziwię się niczemu” — szczególnie akcentował to swoje zdanie, gdy mówiono o „Podwójnej Gwieździe”. Jednak na chorowitej i zgryźliwej twarzy klowna pojawił się blady przestrach, że w jego biednym życiu może zdarzyć się coś, o czym rozmyślał gorączkowo, straciwszy swój dotychczasowy spokój nędzarza zdobyty kosztem wielu min i kopniaków.

Pełno jeszcze innych słownych śmieci-domysłów, gadaniny, drwin i przepowiedni wpadało do ucha ludzi z powodu głośnego występu, ale nie wszystko da się podsłuchać. W kłębach kurzu unoszących się spod kopyt koni Cezara nie ma znaczenia drobny pyłek; nie jest znowu tak ważny i odblask promienia biegnącego za jasną plamą hełmu imperatora. Cezar wzbija pył… Pył — i Cezar.




III


Dwadzieścia trzy okienka kasy cyrkowej były zamknięte. Wisiała wywieszka: „Wszystkie bilety całkowicie, wyprzedane”. Wykupiono je jak biczem strzelił, niezależnie od wysokiej ceny; jeszcze dwudziestego na ostatnie bilety urządzono loterię, powodem był fakt, że wywołały one zajadłe spory pretendentów.

Tego wieczoru uważne spojrzenie skierowane na widownię dostrzegłoby dosyć niezwykły skład publiczności. I tak loża prasowa była kompletnie nabita, za dostawionymi krzesłami błyszczały binokle i kołnierzyki tych, którzy skazani byli na stanie i przestępowanie z nogi na nogę. Pełna była także loża ministra. Skrzył się w niej cudowny świat pięknych oczu i subtelnych twarzy młodych kobiet, białego jedwabiu i klejnotów płonących jak żyrandole na tle mundurów i fraków; tak właśnie księżycowy wodospad w aksamicie czarnych cieni toczy i skrzy swoje fale. Wszystkie loże, okalające malinową barierę kolorowym kręgiem, tchnęły rozkoszną atmosferą, przytłumioną odświętnością tłumu; ludzie ci lekko i swobodnie uśmiechali się oraz prowadzili niezbyt głośne, lecz wyraźne rozmowy, spoglądając zarazem na przeciwległe sektory ogromnego cyrku. Ponad areną jarząc się unosiła się powietrzna pustka, zwieńczona wysoko w górze kopułą z błękitem wieczornego nieba zaglądającego w otwarte szklane luki.

Nieco ponad fotelami falowała fizjonomiczna pstrokacizna inteligencji, kupców, urzędników i wojskowych; byli tam znani z fotografii pisarze i artyści; rozlegały się wymyślne zdania, udane repliki, wyszukane zwroty literackie, plotki i rodzinne sprzeczki. Jeszcze wyżej na nie przegrodzonych ławach tłoczyła się uliczna ciżba: ci, co biegną, kroczą i przepływają tysiącami par nóg. Nad nimi zaś, na galerii, za wysoką barierą oklejoną plakatami cyrkowymi, na łokciach, palcach, podbródkach i piersiach, zduszeni ciasnotą w sześciokątne plastry, pocili się pariasi cyrku, chcąc chociaż na moment uwolnić ręce, cierpieli tortury duszności i palpitacji serca; bardziej spokojne wrażenie w tej miazdze ludzkiej sprawiali ludzie słusznego wzrostu. Tu łupano orzechy; trzask skorup mieszał się z gwizdami i bezceremonialnymi okrzykami.

Oświetlenie a giorno dawało jaskrawe światło o takim natężeniu, że wszystko w pobliżu i oddali było jak gdyby pokryte lakierem i pogrążała, przeciwległą stronę w migotliwej mgle, jednak tam, gdzie zatrzymywał się wzrok, i twarze, i ich wyraz stawały się widoczne jak przez lornetkę. Zalany światłem cyrk, umieszczone pod dachem trapezy, mosiężne trąby muzykantów szeleszczących nutami wśród czarnych pulpitów, świeże trociny wyściełające arenę — wszystko to było we władzy elektrycznych żyrandoli, rozsiewających wesołe upojenie. Słuchając z zamkniętymi oczami można było określić każdy i detal przestrzeni: skrzypienie krzesła, kaszel, umiarkowany półtakt fletu, warkot bębna, cichą, podnieconą rozmowę i szum przypominający płynącą wodę — szmer ruchów i oddechów dziesięciotysięcznego ludzkiego naboju załadowanego jednocześnie w poprzeczny przekrój okrągłego budynku. Gęstniała ostra woń ciepła, stajni, trocin i subtelnych perfum — zwykły aromat cyrku tak bliski pstrokaciźnie wrażeń.

Rozpoczęcie występów opóźniało się, zniecierpliwienie opanowało widzów; na galerii już kilka razy rozległy się nierównomierne oklaski. Ale oto zadźwięczał dzwonek. Gruchnęło głuche srebro kotłów, zawył trombon, huknął bęben; miedź i struny rozpoczęły razem z pojawiającym się świstem fletów wojowniczy marsz. Spektakl się zaczął.




IV


Tego wieczoru dyrekcja cyrku przygotowała najlepsze trupy. Agassic dobrze wiedział, że na szczyt wysokiej góry prowadzą strome ścieżki. Powoli rozpalał serca widzów natężając wrażenia wyrachowaną i surową różnorodnością; dzięki temu widz powinien był oddać cały nagromadzony entuzjazm serca wieńczącemu program występowi „Podwójnej Gwiazdy”.

Arena ożyła: gimnastycy zmieniali konie, konie klownów, klowni akrobatów, żonglerzy i magicy następowali po poskromicielach lwów. Dwa słonie z przywiązanymi serwetkami dostojnie zjadały kolację, siedząc przy zastawionym stole, a potem królewskim gestem swoich trąb rzuciły „napiwek” i zaczęły jeździć na drewnianych kulach. Ogłupienie klownów w chwili nieuchronnego uderzenia w kark kiełbasą z gutaperki stało się powodem migreny co słabszej głowy, a niejedna rozbolała od śmiechu. Jeszcze klowni drapali się po karkach i dowcipkowali, a już woltyżer z woltyżerką wylecieli na białych asturyjskich koniach i pomknęli wokół areny. To był Bachus i bachantka ubrani w skóry barsa, w wiankach i girlandach z róż; mknąc z szybkością wiatru wykonywali mimiczną scenę akrobatyczną, po czym zniknęli, pozostawiając w powietrzu blask i wigor ciał pełnych gracji i szaleństwa. Po nich wystąpiły poprzedzone dźwiękiem trąbki lwy, które usiadły i rykiem zagłuszyły orkiestrę; człowiek w czarnym fraku strzelając z bicza poskramiał je, jak chciał — piana wyciekała z ich paszcz, ale posłusznie tańczyły walca i skakały przez obręcz. Czterech akrobatów przeskakiwało z trapezu na trapez, kołysząc się pod kopułą w niesamowitych woltach. Japończyk-kuglarz wyciągnął zza swego trykotu ciężką szklaną wazę pełną wody i żywych ryb. Żongler, któremu siedem zapalonych lamp wyleciało z rąk z lekkością strumienia fontanny, udowodnił, że nie ma przedmiotów, którymi nie można byłoby się bawić, podrzucając je w powietrzu i łowiąc jak jaskółka muchy. Na zakończenie tej części spektaklu wystąpił woltyżer Richley, który pędził na pięciu kasztanowych koniach o białych grzywach i przechodził z jednego na drugiego tak łatwo, jak my przesiadamy się na krzesła.

Dzwonek obwieścił przerwę; publiczność runęła w foyer, do palarni, bufetów i stajni. Posługacze sprzątali arenę. W ciągu piętnastu minut Runa Beguem, siostrzenica ministra, siedząca w jego loży, całkowicie pogrzebała nadzieje kapitana Galla, który też nie powiedział nic szczególnego. Jeszcze rankiem zaczął głucho bąkać o miłości, ale im przeszkodzono. Wówczas to Runa powiedziała „do widzenia” z wyraźnie podkreśloną oziębłością, ale zaślepione serce Galla nie zrozumiało jej zrównoważonego i spokojnego spojrzenia; teraz zaś wiedząc, że nikt na nich nie patrzy, kapitan ujął opuszczoną rękę dziewczyny i dyskretnie uścisnął. Runa spokojnie odsunęła rękę, odwróciła się do niego i opuściła podbródek na aksamit fotela. Lekki, jasny uśmieszek legł między brwiami czarującą zmarszczką i jej oczy powiedziały — nie.

Gall w ciągu ostatnich miesięcy bardzo schudł. Zatrzymał na Runie tak długie, rozpaczliwe i pytające spojrzenie, że troszeczkę zmiękła.

— Panie Gall, wszystko mija! Jest pan silnym człowiekiem. Szczerze żałuję, że t o przytrafiło się panu, że przyczyną pańskiego nieszczęścia jestem ja.

— Tylko też i pani mogła nią być — powiedział Gall, niczego poza nią nie dostrzegając. — Nie panuję nad sobą. Najgorsze z tego wszystkiego jest to, że pani jeszcze nie kochała.

— Jakże to?

— Ta strona pani duszy jest jeszcze nietknięta, w przeciwnym wypadku pani serce ruszyłoby może z martwego punktu.

— Nie jestem taka pewna, ale dobrze, że nasza rozmowa przenosi się w rewiry przypuszczeń. Chcę także dodać, że traktowałabym miłość jako nieszczęście, gdyby ona zawładnęła mną jak los.

Runa spokojnie obrzuciła okiem kilka lóż, chcąc jak gdyby wyjaśnić, gdzie już teraz czai się to nieszczęście zagubione wśród uważnych spojrzeń mężczyzn; podziw jednak tak jej się znudził, że odniosła się doń z pogardliwą niefrasobliwością bogacza biorącego drobną resztę.

— Miłość i los, to jest to samo… — Gall zamilkł. — Lub… co pani chce powiedzieć?

— Mam na myśli wyjątkowy los. Wiem — Runa smutnie wzruszyła obnażonym ramieniem — że takiego losu nie jestem godna.

— Pycha zawarta w tych słowach znikła w niewiarygodnym uśmiechu. — Jednak mimo wszystko chcę, żeby ten los był szczególny.

Gall zrozumiał po swojemu jej wyniosłe marzenia.

— Oczywiście nie mogę być partnerem dla pani — powiedział w szczerym uniesieniu. — Pani jest godna zostać królową. Ja zaś jestem zwykłym człowiekiem. Jednak nie ma sprawy, nad którą nie zastanawiałbym się i którą byłbym gotów spełnić dla pani.

Runa uniosła brwi, ale uśmiechnęła się. Silna miłość wzbudzała w niej wprost religijne wzruszenie. Gdy Gall nie zrozumiał jej miała ochotą przybliżyć go do swego serca. Tak właśnie niektórzy ludzie, martwiąc się z powodu losu nędzarza, lubią zastanawiać się nad tym, czy są dobrymi ludźmi. Nędzarzowi zaś wszystko jedno.

— Jak na królową to jestem zbyt mądra — powiedziała Runa. — Znam przecież ludzi. Muszę pana zdziwić. Ten los, który mogłabym spotkać, chyba w ogóle jest niemożliwy. Wszystko to, o czym myślę, jest nie jasne i szokujące. Wie pan, tak czasem oddziałuje muzyka… Chciałabym żyć, jak gdyby w niemilknących dźwiękach uroczystej muzyki, która całą mnie odradza. Chcę, żeby wzruszająca rozkosz była wyrażona władzą, która nie ma ani granic, ani wahań.

Tę małą, bezwstydną spowiedź Runa przekazała z wytworną prostotą młodej matki szeptającej zasypiającemu dziecku sny władców.

— Ekstaza?

— Nie wiem. Ale słowa zawierają więcej, aniżeli wyobrażają sobie ludzie, użalający się z powodu niemocy słów. Dosyć już o tym, bo w przeciwnym wypadku zmieni pan o mnie zdanie.

— Nie zmieniam opinii, nie zmieniam sympatii — powiedział Gall i widząc, że Runa zamyśliła się, zaczął w milczeniu patrzeć na jej delikatny profil i kojarzyć to wszystko, z tym co o niej wiedział. W wieku dziesięciu lat pisała znakomite wiersze. Siedemnasty i osiemnasty rok spędziła w rejsie dookoła świata, a jej rysunki egzotyczne były sprzedane na wielkiej wystawie za dużą sumę przeznaczoną na pomoc ślepym. Jednak nie szukała popularności tego typu, nie lubiła jej. Doskonale grała — przepowiadano jej to jedną, to drugą sławę, ale nie dążyła do niej. W jej ogromnym domu można było przechodzić z pomieszczenia do pomieszczenia z wzrastającym poczuciem obcowania z wszechstronną artystycznie naturą. Niezależna i samotna kroczyła przez życie w duchowym skupieniu, bez przywiązania i miłości, czując tylko instynktownie, co daje jej jeszcze nie wypróbowane przez nią uczucie. Znała wszystkie języki europejskie, uczyła się astronomii, elektrotechniki i sadownictwa; spała mało, rzadko wyjeżdżała i jeszcze rzadziej wydawała przyjęcia.

Ten niewzruszony zimny świat mieścił się w doskonałej powłoce. Na podstawie miękkości rysów i wyrazu jej twarzy mniemać można było, że jest blondynką, ale pod lśniącą falą czarnych włosów funkcjonowało niezwykłe połączenie namiętności z subtelnością. Jej całkowicie kobieca figura tchnęła świeżością i radością jasnego ciała. Była nieco niższa od Galla; on zaś sam średniego wzrostu wydawał się wyższy dzięki epoletom.

Gall był inteligentnym wojskowym, o nieco pulchnej twarzy, z melancholijnymi oczami dobrego człowieka, którym czasami starał się nadać wyniosły wyraz. Kojarząc wszystko, co przyszło mu na myśl o Runie Beguem, zwrócił zadumane spojrzenie na siebie, ale nie znajdując tam niczego szczególnego oprócz zdrowia, miłości, obowiązkowości w pełnieniu służby i dobrych manier, poczuł smutek. On nie powinien mówić o miłości. Dlatego też w chwili gdy rozległ się trzeci dzwonek, który jak gdyby pociągnął go za język, zdążył tylko powiedzieć: — Życzę pani szczęścia… — Koniec frazy: — gdyby ze mną.. — utkwił w jego gardle. Wygładził więc wąsy i przygotował się do oglądania przedstawienia.




V


Ostatni numer przed wejściem „Podwójnej Gwiazdy” nazywał się „Bezsilność okowów”. Polegało to na tym, że niskiemu człowiekowi o szerokich barach związano ręce i nogi grubymi sznurami, owinięto całego drutem, a oprócz tego ręce i nogi skrępowano kajdanami. Potem przykryto go prześcieradłem; przez kilka minut szamotał się pod nim, po czym wstał zupełnie wolny — więzy walały się na piasku.

Znikł. Zapanowała głęboka, napięta cisza. Muzyka zagrała i zamilkła. Cyrk oddychał bezszelestnie. Niecierpliwe oczekiwanie przenikało z serca do serca potęgując napięcie; spojrzenia widzów skierowane na kurtynę milcząco wywoływały obiecane zjawisko. Muzykanci wertowali nuty. Minęło pięć minut; zniecierpliwienie rosło. Góra cyrku początkowo bezładna nagle strzeliła salwami protestujących oklasków; podtrzymywał je środek widowni; na dole zaś rozmawiano, trzepotano wachlarzami i wymieniano uśmiechy.

Właśnie wtedy, ponownie zmuszając wszystkich do głębokiego milczenia, pojawił się człowiek średniego wzrostu, wyprostowany jak płomień świecy, z naturalnymi i prostymi manierami; zatrzymał się na chwilę, po czym wyszedł na środek areny stąpając ciężko i równo; znowu przystanął, obejrzał się z uśmiechem, obrzucił spojrzeniem lśniące loże cyrku, podniósł głowę i zwrócił się do orkiestry.

— Proszę zagrać — powiedział z namysłem i cicho, ale tak dobitnie, że jego słowa wszyscy dokładnie zrozumieli. — Zagrajcie coś wolnego i płynnego, na przykład „Meksykański walc”.

Kapelmistrz kiwnął głową i uniósł batutę.

Zaczęły trąbki; powiew melodii i rytmu wirując zniewolił serca; harmonia melodyjnych dźwięków stworzyła nastrój, dzięki któremu życie człowieka staje się jakby bardziej odświętne, wewnętrznie czystsze i szlachetniejsze.

„Podwójna Gwiazda” — taki jaki pojawił się w owej chwili przed oczyma widzów — był człowiekiem trzydziestoletnim. Miał na sobie białą koszulę z rękawami ściągniętymi na przegubach rąk, czarne pantalony, granatowe pończochy i czarne sandały; szeroki srebrny pas obejmował jego biodra. Jasne jak kopuła czoło opadało na czarne oczy łukami delikatnych i wysokich brwi, które przydawały jego ostrej twarzy wyniosłego blasku starożytnych portretów; na tej bladej pełnej spokoju i siły twarzy, między cieniem ciemnych wąsów i szczeliną twardego podbródka, pogardliwie wykrzywiały się małe, surowe usta. Uśmiech, z którym się pojawił, był dwuznaczny, chociaż nie pozbawiony pewności i ukrytej nadziei. Jego ciemne włosy lekko kręciły się z tyłu głowy, na karku, z przodu zaś nieco opadały na czoło; ręce były małe, ramiona lekko odrzucone. Zbliżył się do bariery i nie śpiesząc się zaczął biec z przyciśniętymi do piersi łokciami; tak obiegł całą arenę nie czyniąc niczego osobliwego. Ale na początku drugiego kręgu rozległy się okrzyki: „Patrzcie, patrzcie!” Oba główne wejścia na arenę zapełniły się widzami: przybiegła cała obsługa i artyści. Kroki biegnącego straciły dotychczasowy rytm, poruszał się już bez widocznego wysiłku gigantycznymi skokami; wydawało się, że jego nogi, lekko dotykając ziemi, nie nadążają za nieuchwytnym porywem ciała; już kilka razy po prostu przebierał nimi w powietrzu, jak gdyby odpychając pustkę. Tak mknął przez pewien czas okrążając arenę, a potem nagle uniósł się w górę na wysokość wzrostu i zamarł, zatrzymał się w powietrzu, jakby na niewidocznym słupie. Trwał w takim położeniu nieco dłużej niż naturalne zatrzymanie się w zenicie wyrzuconego przedmiotu, głupstwo — może jakąś trzecią część sekundy, ale dla publiczności wszystko to choć wyglądało niepozornie, stanowiło bezprecedensowe, niezwykłe w swej istocie, zagadkowe zjawisko. Jednak nie zimne ciarki i nie gorączka uniesienia ogarnęły wszystkich, lecz dreszcz tajemniczego podniecenia: stało się coś, co wykracza poza sferę możliwości człowieka. Wielu skoczyło z miejsc; ci, którzy nie zrozumieli, o co chodzi, krzyczeli wśród ogólnego szumu pytając sąsiadów, co się stało? Uczucia były napięte, ale jeszcze nie stłamszone, nie powalone; widzowie przekrzykiwali się, wymieniając różne uwagi. Krytyk baletowy Fogard powiedział: „Oto monstrum ewolucji; od czasów Agnieszki Duport nie było niczego podobnego. Ale w balecie wśród fajerwerku innych ruchów nie jest to tak szokujące”. W innym miejscu można było usłyszeć: „Widziałem skoki Murzynów w Ugandzie, ale im daleko do tego…”; „Fakirstwo, hipnoza!” „Nie! To robi się za pomocą luster i efektów świetlnych” — oznajmiła jakaś kompetentna osoba.

W tym czasie odpoczywając czy też rozmyślając, pośpiesznie, w równym tempie „Podwójna Gwiazda” biegał po arenie, rozsiewając trwożliwe oczekiwanie. Czego oczekiwał wstrząśnięty widz? Nikt nie mógł odpowiedzieć na to pytanie, ale każdy był jak gdyby obezwładniony niewidzialnymi rękami i nie wiedział przy tym, czy one go wypuszczą, czy też zrzucą blednącego w niepojętej trwodze. Tak odczuwali nawet maniacy silnych wrażeń, ludzie doświadczeni i opanowani, do czego też później przyznawali się. Jeszcze kilka razy wśród dam dało się słyszeć wysokie „ach!” z odcieniem bardziej poważnym, niżeli wymaga tego uniwersalny wykrzyknik. Góra nic nie pojmując wrzeszczała „brawo!” i klaskała aż do bólu dłoni. Równocześnie w tłumie artystów cyrkowych zapełniających wyjście na arenę trwało poruszenie; ci ludzie, którzy widzieli wiele, byli wstrząśnięci nie mniej niż inni widzowie.

Minęło już około dziesięciu minut, gdy „Podwójna Gwiazda” wyszedł na arenę. Teraz jak gdyby przyśpieszył rozbieg. Jego twarz płonęła, oczy śmiały się. Nagle radosny dziecięcy krzyk obiegł cyrk: „Mamo, mamo! On leci… Patrz, nie dotyka nogami!”

Jednocześnie wszystkie spojrzenia skierowały się na to, co dopiero teraz dostrzeżono. Spadła z nich jak gdyby zasłona; złudzenie miarowego ruchu znikło. „Podwójna Gwiazda” unosił się w powietrzu na wysokości stopy, sunął w górę coraz gwałtowniej i coraz wyżej.

Wówczas to, jakby przekraczając niewidoczną granicę, widowisko przestało być sztuką, a stało się cudem, to znaczy tym, czego w skrytości ducha oczekujemy całe życie, ale kiedy wreszcie zabłyśnie, wtedy gotowi jesteśmy krzyknąć z przerażenia i ukryć się. Drud odrywając się od areny popłynął w powietrzu ku żyrandolom z odwróconą w tył głową. Błyskawicznie cały wyobrażony ciężar jego ciała udzielił się wewnętrznemu wysiłkowi widzów, ale podobnie szybko znikł i wszyscy zobaczyli, że ponad galerią, pod trapezami mknie człowiek z odrzuconą w tył głową, przecinając od czasu do czasu górną orbitę swego lotu z płynną szybkością ptaka. Był to widok niesamowity. Cień „Podwójnej Gwiazdy” miotał się w dole, nurkował wśród cyrkowych rzędów.

Przerażona orkiestra zamilkła; samotny obój zabrzmiał fałszywą nutą j. jak gdyby przestrzelony urwał nagle swój miedziany jęk. Okrzyki: „Pożar, pożar! nie dokonałyby tego, co stało się w cyrku. Galeria zawyła. Wołania: „Szatan! Diabeł!” potęgowały falę paniki; ludzi ogarnęło całkowite szaleństwo; nie było już publiczności, gdyż ta utraciwszy łączącą ją więź przekształciła się w dziką gromadę, po głowach której skakał strach, zrywając mocne łańcuchy rozsądku, szalenie przy tym wyjąc i szczerząc zęby. Wielu ludzi ogarniętych raptowną słabością lub zawrotem głowy siedziało nieruchomo, zasłaniając twarze rękami. Niektóre kobiety mdlały, inne z zapartym tchem runęły ku wyjściom; dzieci płakały. Zewsząd dolatywał trzask balustrad. Uciekający zapełnili arenę, tłoczyli się u wyjść, przewracali jeden drugiego, szarpali i odpychali tych, co byli z przodu. Czasem jakiś przenikliwy pisk zagłuszał cały ten piekielny tumult; dolatywały jęki, przekleństwa, łomot przewracanych foteli. A nad areną, powyżej trapezów i bloków stał w powietrzu „Podwójna Gwiazda” ze skrzyżowanymi rękami.

— Orkiestra, grać! — krzyczał Agassic ledwie pojmując, co się dzieje.

Kilka trąbek zawyło w przedśmiertnym lamencie, który szybko ucichł; zatrzeszczały przewrócone pulpity; estrada opustoszała; muzykanci, porzuciwszy instrumenty, pouciekali jak wszyscy.

W tym czasie minister Daugowet z trudem pocierając kościste ręce i marszcząc siwiznę brwi cicho powiedział do dwóch dobrze, lecz skromnie ubranych ludzi, którzy weszli do jego loży: „Natychmiast. Bez wahania. Wszystko biorę na siebie. Proszę nocą osobiście przyjść do mnie z raportem i nikomu ani słowa!”

Obaj nieznajomi bez ukłonu wybiegli z loży i zniknęli w tłumie.

Wówczas Drud głośno zaśpiewał na górze. Pośród panującej paniki jego głos zadźwięczał z siłą podobną do podmuchu wiatru. Była to krótka nie znana nikomu pieśń. Tylko kilka słów dotarło do uszu niektórych ludzi: „Ten szlak bez drogi…” Kadencja zginęła w harmidrze, lecz można było się domyślić, że są jeszcze trzy stopy i rym męski zawarty w wyraźnym słowie „takt”. Potem znów nie można było nic zrozumieć, dopóki w przerwie tumultu nie rozległy się zagadkowe i przeciągłe słowa: „…wzywający w migotliwy świat”.

Z loży ministra wyszła dziewczyna w sukni w białe, jedwabne fałdy. Blada, nie panująca nad sobą, podniosła ręce i krzyknęła. Nikt nie usłyszał jej słów. Śmiała się nerwowo. Jej oczy błyszcząc unosiły się ku górze. Nic nie widziała i nie czuła, tylko jasną otchłań, która rozbłysła na ruinach tego dnia cudownym ogniem.

Gall zbliżył się do niej, wziął za rękę i wyprowadził. Drżąc podporządkowała mu się prawie nieświadomie. To była Runa Beguem.




VI


Gdy „Podwójna Gwiazda” ponownie dotknął ziemi i szybko skierował się ku wyjściu, panika w przejściu zwiększyła się. Każdy, kto tylko mógł biec i ukryć się, znikał z jego drogi. Wielu upadło w tłoku i „Podwójna Gwiazda” bez przeszkód dotarł za kulisy; wziął kapelusz i palto, a potem wyszedł przez stajnię w aleję bulwaru.

Ukrył twarz w szalu i skręcił w lewo w kierunku światła latarni ulicznych. Gdy tylko ruszył, kilka mocnych ciosów spadło na jego ramiona i głowę; w świetle lampy błysnął nóż. Odwrócił się, ostrze uwięzło w odzieży. Starając się uwolnić lewą rękę, którą trzymało dwóch ludzi, prawą chwycił czyjąś twarz i gwałtownie odepchnął; potem wzbił się w górę. Dwie ręce odczepiły się, dwie inne zawisły na jego łokciu z zajadłością rozjuszonego buldoga. Ręka Druda drętwiała. Wzniósłszy się ponad dachami, zobaczył no cną iluminację i zatrzymał się. Wszystko to działo się w ciągu jednej minuty. Nachylając się ze wstrętem spojrzał na skurczoną ze strachu twarz szpicla; ten zaś wisiał na nim z podkurczonymi nogami walcząc z omdleniem. Drud wyrwał rękę, ciało poleciało w dół, a potem z głębi wypełnionej trzaskiem kół doleciało głuche stuknięcie.

— Oto i umarł — powiedział Drud — przepadło życie i niewątpliwie wspaniała nagroda. Chciano mnie zabić.

Miał przeczucie i ono go nie zawiodło. Czekał na swój występ z uśmiechem i smutkiem, jak góral patrzący z wierzchołka góry na zasnute mgłą rozległe doliny, tam gdzie nie doleci żaden dźwięk. A jeśli uśmiechał się do czegoś, to tylko do rzeczy przyjemnych i niemożliwych zarazem — do czegoś, co przypominało zachwycający i nękający chór, który szarpie i pociąga w krąg radośnie rozpromienionych twarzy: a co tam jest w tym świecie, gdzie płynie i oddycha swobodnie? I czyż nie można tam zmierzać, nie zakrywszy ze strachu oczu?

Drud unosił się nad miejskimi światłami w gniewnym i podniosłym nastroju. Nie śpiesząc się powracał do domu. Rozmyślał o napaści. Wąż rzucił się na orła. Jest niebezpieczny dla innych. Ludzie postarają się go zniszczyć, a jeśli nie zdążą, żyć będzie i tak w wiecznym niebezpieczeństwie. Jego cele są nieosiągalne, prócz tego takie istnienie to absurd, rzecz nie do zniesienia. Są sytuacje jasne, chociaż pozbawione logiki: Wenus z Milo w sklepie spożywczym, skrzynia z piorunami kulistymi wysłana koleją, wybuchy na odległość. To oczywiste, że zabłysło światło, przy którym rozegrały się w całej swej okropności sceny mrocznego szaleństwa. Jedyną radością były podniesione w górę ręce nieznajomej kobiety wznoszącej okrzyk zwycięstwa; przypomniał sobie stado domowych gęsi gęgających na widok swoich dzikich sióstr lecących pod niebiosami: jakaś gęś wyciągnąwszy szyję i kurczowo trzepocząc skrzydłami zapragnęła także wznieść się w górę, ale tłuszcz zatrzymał ją.

Usłyszał bliski świst skrzydeł — nocny ptak uderzył w jego pierś, zatrzepotał przed twarzą i z krzykiem przestrachu runął w bok ginąc w mroku. Drud minął granice miasta. Nad portem przeciął smugę reflektora i pomyślał, że teraz z pewnością będą tam przecierać szkła lub oczy, medytując czy aby nie przywidziała im się jakaś ludzka postać na tle przybrzeżnych skał. Rzeczywiście w twierdzy coś się stało, ponieważ snop światła zaczął kroić niebo we wszystkich kierunkach, trafiając przeważnie w obłoki. Drud zawrócił oddając się urokowi zwykłej zabawy: zasiedlił swoją drogę powietrznymi czółnami, od których dolatywał szept zakochanych par; płynęły w kierunku sierpu księżyca, w jego srebrzysty muślin spowijający dywany i kwiaty swoją delikatną bielą. Ich sternicy — wesołe, maleńkie skrzaty powietrzne, schowawszy skrzydła pod pachę, ciągnęły żagiel. Słyszał śmiech i pobrzękiwanie strun. Jeszcze wyżej ciągnęła się uroczysta pustka, skąd z odległości miliardów mil trafiały w przymrużone oczy igły gwiezdnych promieni; po nich, jak uczniowie zjeżdżający z poręczy schodów poruszały się brzuchate Murzyniątka tłocząc się, wyginając i przewracając jak małpy. Wszystkie dźwięki dochodzące z ziemi miały swoje realne odbicie; wysoko mknęły konie ciągnąc karetę-widmo z wesołym towarzystwem; dym cygar przysłaniał gwiezdny promień; woźnica wymachując biczem łapał upadający cylinder. Z boku przemykały oświetlone okna tramwaju, za którymi jakiś pan czytał gazetę, frant zaś żuł źdźbło, spoglądając na sympatyczną twarz sąsiadki. Tu i tam zwisały balkony przecięte prześwitami drzwi ukrytych w zieleni, przez którą można było dostrzec czubki pantofli lub niebezpieczny blask oczu pobłyskujących jak w zasadzce. Powietrzny gazeciarz biegł wymachując paczką gazet; kot szybko przemykał po niewidzialnych dachach, spacerowicze przystawali nad miastem kłaniając się w ciemny mrok.

Gdy tylko Drud poczuł zmęczenie, ta cała gra rozwiała się jak chmara komarów, na którą lunął deszcz. Usiadł na frontonie zegara wieżowego, który z dołu przypominał świetlisty krążek wielkości talerza, z bliska zaś był dwusążniową ambrazurą, wypełnioną szkłem grubości trzech cali z żelaznymi cyframi wielkość arszynu. Za szkłem poruszały się hałaśliwie koła zębate, kółka i łańcuchy; w kącie popijając kawę siedział maszynista z brudnym pasmem w poprzek nieogolonej szczęki; pośród przyborów, zwitków pakuł i blaszanek z olejem dymił piecyk, na którym kipiał dzbanek do kawy. Na osi wystającej na zewnątrz szkła dwie ogromne strzałki wskazywały godzinę dziesięć po pierwszej. Oś drgnęła, strzałka minutowa skrzypnęła i opadła o stopę niżej wskazując jedenastą minutę. Na gzymsach tuliły się do siebie w rządku gołębie gruchając i tłukąc dziobami. Drud ziewnął. Cyrk i napad zmęczył go. Poczekał, aż dzwony zegarowe, odmierzając kwadrans na drugą, wydzwoniły takt staroświeckiej melodii, po czym skierował się do hotelu, gdzie czasowo mieszkał.




VII


Na darmo na drugi dzień mieszkańcy miasta poszukiwali na stronicach gazet opisu zagadkowego zdarzenia; działająca od niepamiętnych czasów groźna siła rozesłała do redakcji tajny cyrkularz, zalecający „zapomnieć” o niezwykłym wydarzeniu; zabroniono o nim napomknąć pod groźbą zamknięcia gazety; nie pojawiły się więc żadne wyjaśnienia, redaktorzy zwrócili autorom sążniste artykuły, płody bezsennej nocy, upiększone najbardziej poczytnymi tytułami.

Niebawem jednak krążące wieści osiągnęły taki rozmach, przybrały takie rozmiary i kształty, że sam sens wydarzenia uległ zniekształceniu, podobnie jak gigantyczny, ale nieforemny staje się cień człowieka, który zbliżył się do latarni. Naoczni świadkowie poroznosili swoje wrażenia po wszystkich zakątkach, a każdy przekazywał je tak, że pozostali mieli się o co sprzeczać, co jest najlepszym dowodem oryginalności odbioru. W sprawie Druda twórczość mas, która, jak słychać, jest obecnie przedmiotem nadzwyczajnej troski, przejawiła się w niepohamowanym histerycznym ataku. Prawda, że zdawkowy sceptycyzm wykształconej. części społeczeństwa pojawił się ze swoim subtelnym „ale”, a jego głęboka bezmyślność dla odpowiednio nastrojonego ucha zawierała mnóstwo błyskotliwych wyjaśnień. Na to właśnie „ale” jak na szpulkę nawijała się barwna nić obiegowych przeświadczeń. Jedni wspominali o hipnozie, fakirstwie, inni o cudach techniki; powoływano się także i na dawnych sztukmistrzów dokonujących niezwykłych cudów z machiną tłoczącą powietrze. Nie zapomniano ani o kinematografie, ani o cudownej lampie, ani o sławnych automatach; mechaniczny człowiek Webera wygrywał swego czasu z najznakomitszymi szachistami. W związku z tym, że każde zjawisko jest podobne do kuli pokrytej skomplikowanymi rysunkami, świadkowie przeczyli sobie wzajemnie w opisie zdarzenia, ponieważ każdy widział tylko część kuli do niego zwróconą z ponadplanowym dodatkiem własnej fantazji, lub też chcąc zaszokować słuchacza suchą informacją; nie uwzględniał detali; dzięki temu to, co oczywiste, stało się wręcz skomplikowane, dyskusyjne. Niemniej jednak „głos boży”, to znaczy wieści dochodzące zza kulis i galerii, sprawiał wielką uciechę ubarwiając to wszystko, co jest bzdurnego w człowieku, gdy zechce mu się pleść niestworzone rzeczy lub też samemu je stwarzać. Wieści te przyniosły opowieść a diable, który wyjechał na białym koniu; według dokładnych informacji innych ludzi diabeł porwał dziewczynkę i odleciał z nią przez okno; jeszcze inni dodawali, że maleństwo przekształciło się w potworną staruchę. Obok tych kuriozalnych wieści pojawił się słuch o aniołach, które zaśpiewały nad głowami publiczności pieśń o końcu świata. Ale najbardziej ochoczo przyjmowano wyjaśnienie bufetowego z „Niagary”, który twierdził, że przyjezdny Grek wynalazł latającą maszynkę, którą można trzymać w kieszeni; Grek wyleciał z cyrku na ulicę i upadł dlatego, że w maszynce złamała się śruba. Szczytem całej tej gadaniny była wiadomość o odwiedzeniu cyrku przez stado latających umrzyków, którzy pili, jedli, a potem zaczęli rozrabiać — zrywali z widzów kapelusze i wykrzykiwali w nieznanym języku szokujące słowa.

Małym ogniskiem tego typu doniesień stała się rankiem dwudziestego czwartego o godzinie dziewiątej kuchnia hotelu „Roma”. Tutaj przy stole, pośrodku którego buchała para z ogromnej patelni z baraniną, kelner i kucharz gorąco się posprzeczali; słuchały ich pokojówki i kucharka, a kuchciki, strojąc miny i rozdając sobie kuksańce starali się także nadążyć za dyskusją. Lokaj, mimo że nie dostał się do cyrku z powodu braku biletów, cały wieczór tłoczył się razem z innymi nieszczęśnikami u wejścia, a wszyscy żywili płonną nadzieję, że przekupią kontrolera cygarem lub też w odpowiednim momencie niezauważalnie przeskoczą do wnętrza.

— Bzdura! — powiedział kucharz wysłuchawszy opisu powszechnej ucieczki widzów. — Gdybyś ty chociaż widział na własne oczy to, czego, jak sam mówisz, nie było.

— Łatwo powiedzieć „bzdura” — zaperzył się lokaj. — Mówisz „bzdura” na wszystko, co usłyszysz. Rozmowa z tobą jest wstrętna… Jeśli ktoś myśli, że kłamię, to niech ma odwagę powiedzieć mi to prosto w oczy.

— A co wtedy? — wojowniczo spytał kucharz. — Prosto w oczy? To powiem ci prosto w oczy, że kłamiesz!

— Ja? Kłamię?

— No, jeśli nie kłamiesz, to zmyślasz, co na jedno wychodzi. Jeśli zaś chcesz znać prawdę, to ci wyjaśnię: wszystko zdarzyło się dlatego, że zawaliły się słupy. Tego, ma się rozumieć, nie widziałem, ale myślę, że taki drobiazg wystarczy. Galerie przecież trzymają się na słupach, czy nie tak? A jeśli ludzi było trzy razy więcej, aniżeli to się przewiduje, to podpory złamały się.

— A co tu mają do rzeczy podpory! — zaprotestował spocony ze złości kelner. — Gdy runęła cała masa ludzi na ulicę, drzwi trzeszczały, sam słyszałem krzyki. Oprócz tego wypytywałem wielu, więc chyba jasne.

— Bzdura — powtórzył kucharz. — Gdy złamię ci nogi, to sam zaczniesz krzyczeć nie wiadomo co. Zdarza się, że człowiek ze strachu traci rozum i zaczyna pleść trzy po trzy.

— Wszyscy wiedzą, że jest pan niedowiarkiem! — krzyknęła pokojówka, gdy w tym czasie jej koleżanka z kucharką rozdziawiły usta i drżały z wielkiej ciekawości. — Gdy byłam maleńka, to widziałam taką rzecz, że gdyby kto poprosił mnie, abym opowiedziała o tym przed nastaniem nocy, to za nic bym tego nie zrobiła. Przyszedł raz do nas człowiek, a było to nocą, i prosi o nocleg…

— Dobrze pamiętam — przerwał jej kelner — jak wyszedł z drzwi poważny, grzeczny jegomość. „Co się stało?” — spytałem go i widzę, że jest bardzo zdenerwowany. Powiedział mi: „Proszę nie szukać marnych rozrywek. Widziałem jak w człowieka wcielił się demon i uniósł go w powietrze, proszę się modlić!” — i odszedł ot tak wymachując ręką. Mogę powiedzieć, że w tym geście ręki było wiele zawarte.

Kucharz nie zdążył jeszcze powiedzieć: „Bzdura” — gdy pokojówka w obawie, że jej opowiadanie utonie w zajadłym sporze, podniosła głos o ton wyżej i trajkotała szybko:

— Czy słyszycie? Powiedziałam, że ten człowiek poprosił o nocleg u nas. Ojciec poburczał, ale wpuścił go, a na drugi dzień matka narzekała: „A co? Czy nie miałam racji?” Matka nie chciała, żeby go wpuszczono. Co się stało? W naszym domu był pusty pokój, w którym nikt nie mieszkał; tam przeważnie przechowywano warzywa, tam też ojciec trzymał tokarkę stolarską. W tym pokoju położono spać naszego dziwaka. Widzę go jak dziś: wysoki, gruby, siwy, a twarz miał taką gładką i różową, jak Betsy lub ja, gdy nie jestem niczym zdenerwowana. Chociaż byłam maleńka, to wyraźnie widziałam, że w starcu jest coś podejrzanego. Gdy poszedł spać, podkradłam się pod jego drzwi i zaglądnęłam przez dziurkę od klucza i… czy możecie sobie wyobrazić, co zobaczyłam?

— Nie, nie! Proszę nie mówić! Proszę nie mówić! — krzyknęły kobiety. — Och, a co pani tam widziała?

— Siedział na workach, jeszcze teraz cała drżę, jak to wspominam. „Moje szanowne członki” — powiedział i odjął prawą nogę. „Moje kochane kończyny”. Tu Bóg mi świadkiem, sama widziałam, odjął i postawił przy ścianie lewą nogę. Kolana ugięły się pode mną, ale patrzyłam dalej. Patrzę, a on odejmuje jedną rękę. Wiesza ją na gwoździu, odejmuje drugą, kładzie niedbale i…

— I co?! — pytali słuchacze.

— I najspokojniej zdejmuje z siebie głowę! O, tak! Buch ją na kolana!

Pokojówka, chcąc teraz przedstawić ten straszny moment, schwyciła siebie za głowę, wytrzeszczyła oczy, a potem z wyrazem zmęczenia wywołanego szokującym wspomnieniem obrazowo opuściła ręce i cofnęła się z westchnieniem.

— No, no, ale kłamiesz — powiedział kucharz, którego zaciekawienie opowiadaniem wyraźnie zmalało, gdy tylko pokojowa pozbawiła biedaka drugiej ręki. — Jak mógł zdjąć głowę, jeśli nie miał rąk?

Pokojówka obrzuciła go lodowatym spojrzeniem.

— Już dawno ktoś zauważył — ostro zareplikowała — że zachowuje się pan jak azjatycki pasza, bez krzty szacunku wobec kobiet! Kto wbił panu do głowy, że starzec był bez rąk? Powiadam, że ręce miał.

Trzeźwy umysł kucharza zmącił się; bezradnie więc machnął ręką i splunął. W tej chwili zjawił się, patrząc ponad ogromnymi okularami, człowiek w fartuchu i w filcowych pantoflach. Był to posługacz z górnego piętra.

— Dziwna rzecz — powiedział, nie zwracając się do nikogo, lecz obrzucając wszystkich po kolei ponurym, obcym spojrzeniem. — Co? Mówię, że to dziwna rzecz, o czym też powiadomiłem nocą administratora.

Nastąpiła długa przerwa.

— A co to za dziwna rzecz? — spytał lokaj.

— Gdy wspomnę, to ciarki przechodzą — burknął posługacz, czekając aż pauza osiągnie zamierzony skutek. — Posłuchajcie. Dzisiaj o drugiej w nocy, wyczyściwszy wszystkie buty, przechodziłem obok 137-go i zauważyłem, że drzwi nie są zamknięte, lecz lekko otwarte. Zastukałem, ot tak bez celu, tylko tak sobie. Bóg wie, co może się zdarzyć. Było tam cicho. Wszedłem, przekonałem się, że gościa nie ma, potem zamknąłem drzwi na klucz, włożyłem go do kieszeni, a później powiesiłem na tablicy. Potem zabawiłem na górze około pięciu minut i znowu udałem się na dół, musiałem przejść ponownie obok 137-go i wówczas zobaczyłem, że klamka poruszyła się. Ktoś od wewnątrz próbował otworzyć drzwi. Cicho zbliżyłem się do nich i zamarłem — klamka jeszcze raz poruszyła się, potem rozległy się kroki. W tym momencie zaglądnąłem przez dziurkę od klucza. W przedpokoju paliło się światło, zobaczyłem plecy odchodzącego człowieka. Zatrzymał się przed kotarą, odsunął ją i odwrócił się. Ale nie był to ktoś obcy, tylko tenże Aysher, który tam mieszka. Nie więcej niż po pięciu minutach wszedł na korytarz z klatki schodowej, zdjął klucz i znalazł się u siebie w pokoju.

Posługacz po podaniu tych faktów ponownie spojrzał po kolei na szeroko otwarte usta słuchaczy i dodał:

— Czy rozumiecie?

— Do diabła! — powiedział kelner, ironicznie spojrzawszy na kucharza, który jednak w tym wypadku nie krzyknął „bzdura”, tylko z goryczą pokiwał głową nad kawałkiem baraniego tłuszczu. — Jakże to mógł znaleźć się u siebie w pokoju?

— Jeśli nie przez balkon, to przez drzwi tylko w postaci komara lub muchy — wyjaśnił posługacz. — Przecież nawet mysz nie może przecisnąć się przez dziurkę od klucza.

— A co administrator na to?

— Powiedział: „Hm… tylko, myślę, czy ci się nie przewidziało?” Jednak zauważyłem, z jaką lekkością pobiegł administrator na górę, chyba tylko po to, żeby zaglądnąć przez, dziurkę, a wrócił na dół z twarzą trzy razy bardziej bladą niż zazwyczaj.

W tym momencie wszyscy zaczęli omawiać zachowanie i osobowość tajemniczego lokatora.

— Rzadko bywa w domu — zauważył posługacz, i przypomniał sobie, że Aysher wybrał pokój na najwyższym piętrze, mimo że ten pokój był gorszy od wolnych pomieszczeń na niższych piętrach. Betsy dodała:

— To poważny młody człowiek, jak rzadko kto potulny i grzeczny; nikt jeszcze nie usłyszał od niego żadnych uwag, nawet wtedy, gdy zdarzy się zapomnieć posprzątać w pokoju lub gdy stojąc przed lustrem, nie od razu chce się lecieć na dzwonek.

Nikt jednak nie wiedział, co robi, nikt go nie odwiedzał. Słyszano czasem, że rozmawiał sam ze sobą lub patrząc w książkę cicho śmiał się. Nie ma potrzeby podawać mu popielniczki, bo i tak niedopałki walają się na podłodze.

Ale kelner jak gdyby wpadł w trans; coraz bardziej uduchowiona, promienna i roztargniona stawała się jego twarz i coraz wyżej wznosił oczy w stronę sufitu, gdzie tępo brzęczały muchy. Być może, że te owady spełniały dlań rolę przysłowiowego jabłka Newtona, dostarczając niespójnym produktom rozumu należnego sensu. Ażeby przyciągnąć uwagę słuchaczy, uniósł ręce, skierował ponure spojrzenie na nos kucharza i słabym głosem, który w takich wypadkach wskazuje na niezachwianą pewność, że to, co chce oznajmić, rozlegnie się bardziej donośnie aniżeli gromowładne obwieszczenie, spokojnie powiedział:

— A czy wiecie, kto jest tym mieszkańcem 137-go pokoju, kto jest tym człowiekiem, który wraca do pokoju bez klucza, kim jest ten, co nazywa siebie Szymonem Aysherem? Czy wiecie, kim on jest? Jeśli nie wiecie, to chcecie wiedzieć, czy nie chcecie?

Okazało się, że wszyscy chcą wiedzieć, ale też co poniektórzy niezbyt lubią człowieka, który zamiast powiedzieć wprost, błaznuje.

— Wprost?! — uniósł się lokaj. — To proszę! — Wstał, aktorsko przewrócił krzesło, wyciągnął prawą rękę w kierunku durszlaku i krzyknął: — Człowiek trafiający do mieszkania bez klucza! Człowiek żądający, ażeby od razu dano mu górny pokój! Człowiek, o którym nikt nic nie wie, to nikt inny jak ten, co fruwał w cyrku!

Rozległo się kobiece ach! i gwar zdziwienia zagłuszył rozdrażniony protest kucharza. W tym momencie wbiegł chudy chłopiec, który jeszcze z daleka przywoływał ręką do siebie Betsy, i zawołał: „Proszę szybciej, woła administrator”.

— Według pana wszyscy są oszustami! — krzyknęła, biegnąc za chłopcem poruszona do żywego w swoich uczuciach Betsy. — To może pan lata, a nie Aysher!




VIII


W szaleństwie stosunków ludzkich wędruje szybki i cienki promień zimnego światła — to latarka policyjna. Gdy kamerdyner doniósł administratorowi hotelu, że od wewnątrz pokoju 137-go poruszała się klamka, promień latarki z uwagą zatrzymał się na twarzy administratora i błysnąwszy rozkazująco przywołał go do ręki trzymającej lampę. Z daleka ręka wydawała się najzwyklejszą ręką w mankiecie z urzędowymi guzikami, ale z bliska wyraziła całego człowieka, który nią władał. Jej palce były twarde i płaskie. Leżała, jak gdyby była z kamienia, w rogu wielkiego stołu. Latarka znikła, zastąpiło ją jasne światło zielonej lampy. Noc skończyła się; światło także znikło w blaskach porannego słońca, kiedy Betsy zjawiła się przed pytającymi i obojętnymi oczami administratora hotelu, który ostrym tonem wyraził niezadowolenie:

— Obsługujesz górę, ale tak kiepsko, że zaczęły pojawiać się skargi. Nie podoba mi się to. Usłyszałem wiele nieprzyjemnych rzeczy. Przybory nie są czyszczone, meble porozstawiane byle jak, podajesz tępe noże, wylewasz kawę i herbatę, przynosisz zmięte serwetki. Do tej chwili nie robiłem ci uwag, uważałem, że to zwykłe gafy, ale dzisiaj postanowiłem skończyć z tym lenistwem i bałaganem.

— Łaskawy panie — powiedziała oszołomiona dziewczyna — proszę wybaczyć, ja, słowo honoru, nie wiem, o co chodzi. Na Boga, tak mnie pan krzywdzi… — Uniosła fartuch do oczu. — Tak się staram, nie szczędząc rąk, że nie mam ani jednej wolnej chwili. Ktoś panu na pewno nagadał na mnie. Kto się na mnie skarżył? Kto? Kto?

— Wszystko jedno kto — wierzę szanownym mieszkańcom, a ten krzyk, to histeria. Proszę się nie tłumaczyć. Oprócz tego postanowiłem zrobić sprawdzian, który jednocześnie da ci nauczkę, a mnie pozwoli przekonać się, czy skargi są słuszne. Od tej chwili, zanim cokolwiek rozniesiesz po pokojach, pokażesz mi przedtem zastawę, jedzenie i napoje. Sam sprawdzę, czy robisz to co należy, i kończąc tę rozmowę, uprzedzam, że następnym razem tak łatwo się nie wykręcisz.

Pokojowa wyszła z ciężkim sercem, we łzach, po swojemu tłumacząc pretensje administratora.

„Dobierał się do mnie — mamrotała — obszczypał całe moje ręce, ale wszystko nadaremnie i teraz mści się; do diabła z nim, przyniosę mu do przeglądu nie tylko zastawę, ale także wszystkie dywany i tak rzucę je przed nim, że połknie z pięć funtów kurzu.”

Określiwszy w taki sposób swój stosunek do dywanów, udała się na górę prześladowana przez rozlegające się dzwonki. Na tablicy sygnalizacyjnej zapaliły się trzy numery, a wśród nich numer 137; Betsy obejrzała cyfry i zdjęła ją lekka, pełna podniecenia zgroza wywołana kuchenną paplaniną. Dwóch mieszkańców zażądało rachunków i dorożkarza; głos z pokoju 137 zapytał, która godzina, po czym mówiący oznajmił, że jeszcze nie jest ubrany, i prosi o kawę i kieliszek likieru. Potem Aysher ziewnął.

„Czyżbyś to ty się skarżył? — pomyślała Betsy przypominając sobie, że wczoraj sprzątała jego pokój nieco za szybko. — Ty podła żmijo, jeśli zachowujesz się wobec mnie tak, jak gdyby nic się nie stało, to dobrze, ja ci pokażę, umiem odpowiedzieć z godnością”.

Przypomniała sobie o jeszcze innych rzeczach, co przydało jej podejrzeniom niezbitej pewności.

„A mimo wszystko jest przystojny, a przy tym potulny jak baranek; za pierwszym razem może trzeba mu wybaczyć?”.

I tonem wymuszonego ożywienia, w którym, według niej, przewijał się smutny wyrzut, odpowiedziała, że na zegarze jest pół do ósmej, że każdy ubiera się, kiedy chce, a kawę przyniesie natychmiast.

— Cudownie — powiedział Aysher. — Betsy, pani nie jest służącą, lecz skarbem. Bardzo jestem z pani zadowolony.

Betsy zamierzała wprawdzie powiedzieć Aysherowi o upomnieniu, jakie otrzymała od administratora, i zapytać, czy aby nie on sprowadził na nią nieszczęścia, ale w jego ostatnich słowach wyczuła jakby lekką drwinę. Wysunęła więc język i zadowolona z tego, że akt zemsty zasłaniała portiera, cierpko wyrecytowała: — Jestem strasznie zadowolona, panie Aysher, gdy mam przyjemność w czymś panu dogodzić — po czym wyszła zdecydowanym krokiem, postanawiając nie okazywać w przyszłości swoich uczuć.

Zeszła na dół, gdzie kucharz w białym kołpaku już czarował przy kuchni w obłokach pary. Betsy wzięła tacę z kawą, skręciła do bufetowego, który kapnął w maleńki kieliszeczek wielkości polnego dzwoneczka ognisty płynny aksamit i udała się do administratora. Postanowiła ukarać go ogłuszającymi uderzeniami w drzwi, ale ku jej zdziwieniu administrator od razu je otworzył, gdy tylko stuknęła.

— O! — powiedział obrzucając pobieżnym spojrzeniem zastawę. — Co masz taką kwaśną minę? Proszę postawić to tutaj. Obejrzę przy oknie. Proszę poczekać. — Oddalił się, poruszając przy tym nad dzbankiem palca mi tak, jak gdyby drobił chleb, a po chwili wrócił uśmiechnięty i przekazał tacę pokojówce. — Proszę sobie zapamiętać: schludność i czystość, oto najpiękniejsze ozdoby kobiety.

Nie trzeba dodawać, że serwis i tak zawsze czysty teraz błyszczał oślepiająco. Betsy warknęła: — Niech pan poucza swoją żonę — i wyszła udając się z kawą do pokoju 137-go.

Drud, przeciągając się, popijał kawę z białej, pozłacanej filiżanki. Za rozsuniętymi zasłonami w nieskazitelnej wręcz czystości i świeżości wczesnego poranka błyszczał przed nim jasny balkon.

„Wydaje mi się, że zbyt długo tu. przebywam. Coś mnie zmusza do przysłuchiwania się tym ścianom”.

Ale lekki pył uniesiony tajemniczymi poczynaniami nie zatrzymał oddechu i jego rozmyślania skoncentrowały się na wywołanej sensacji. Wprawdzie miejscowe gazety pominęły ten incydent zupełnym milczeniem, ale Drud o tym jeszcze nie wiedział.

Jego wewnętrzny wzrok odwiedził wszystkie zakątki świata. Widział, jak przez przewody telegraficzne, w przesyłkach pocztowych, na czerwonych językach i w szarych mózgach rozchodzą się wyłupiasto przesadne, niespokojne wieści, które niecierpliwią się, by jak najszybciej oddać się następnemu telegrafowi, drugiemu umysłowi, przesyłce i językowi, i jak niczym ludojad chciwie chwyta je Legenda, owinięta w dziurawy płaszcz Plotki — rodzonej siostry każdej opowieści.

Grzmot rozległ się w sytuacji i warunkach, które nieuchronnie stwarzają przesłanki do negacji. Miejsca podobne do cyrku nie cieszą się wielkim autorytetem — jakiekolwiek wrażenia z tego płatnego widowiska zarówno w czasie jego trwania jak i potem przyjmowane są jako coś sztucznego; uśmiech i żart stanowią jego nieodłączne atrybuty. Rodzą zjawiska nieuchwytne i niecodzienne; mówi się o nich i słucha, ale jeśli się nie powtarzają, to nikt nie da im wiary, podobnie jak raz już złamanemu słowu honoru. Zdarzenie w cyrku już w swej zniekształconej formie umrze jak odległe echo rozłożone przez najróżniejsze domysły na elementy pierwsze, z których najważniejszy — człowiek bez skrzydeł w przestworzach — stanie się bajeczką chwili złożoną w ofierze czczej gadaninie o wyczynach przekraczających granice ludzkich możliwości. I być może tylko jakiś domorosły badacz snów, obłoków i lotów ptasich zaduma się nad stronicą podrzędnego czasopisma, przeżywając zwiewne marzenia, a potem zamknie numer i z roztargnieniem rozglądnie się wokoło.

„Ale, jeśli… — Drud uniósł coraz bardziej ociążałą głowę i podciągnął poduszkę jeszcze wyżej — jeśli postanowię żyć otwarcie, to nauka dostanie drgawek. Już słyszę tysiąc tysięcy referatów wygłoszonych w gorących łaźniach olbrzymich sal wykładowych. Tam niewątpliwie będą czynione wysiłki, by zakiełkowała figlarna myśl, że rozpatrywane zjawisko w gruncie rzeczy jest zgodne ze wszelkimi prawami, że jest nieprzewidzianym akordem sił, które można zbadać. A w ciszy gabinetu jakiś roztargniony, siwy starzec, który przeżył życie z dumnie podniesioną głową, pełen sławy i szacunku, mężnie obłożywszy się stertami książek, zacznie poszukiwać wśród stronic krętej ścieżyny, która może zaprowadzić go do jądra tego, co zniweczy ów przesycony system „akordu sił”, dopóki nie przekona się co do daremności swoich wysiłków i nie zbędzie słowami: „Iks. Poza nauką. Iluzja”. Podobnie uczynił ów naiwny dowcipniś, który udowodnił, że Bonapartego nigdy nie było.

I tuż przed nim z całą wyrazistością pojawił się krąg siwobrodych mężczyzn w opończach i perukach, którzy nagabując jeden drugiego starali się wykrzyczeć coś ważnego. Wówczas Drud zrozumiał, że zasypia i ginie, ale ta smutna chwila przebłysku świadomości od razu utonęła w nicości; z wysiłkiem uniósł jeszcze powieki i ulegając fatalnemu rozleniwieniu, ponownie je opuścił. W błękitnym mroku płynęły promieniste plamy, potem zgasły i twarz śpiącego zaczęła blednąc.

Rezultatem tego wszystkiego było niewielkie zbiegowisko gapiów przed wejściem do hotelu, skąd czterech sanitariuszy wyniosło na noszach nieruchome ciało owinięte w grube płótno. Jego twarz także była zasłonięta. Obecny przy tym administrator hotelu w odpowiedzi na współczujące pytania wyjaśnił, że odwożą chorego, który nieoczekiwanie i ciężko zachorował, nieszczęśnik stracił przytomność. — Może to tylko zwykły wstrząs mózgu— tłumaczył. — Zresztą nie jestem lekarzem.

W tym czasie chorego włożono do karety, sanitariusze także znaleźli się w jej wnętrzu, a na koźle obok woźnicy usiadł blady człowiek w okularach, o szarej twarzy. Coś szepnął do woźnicy. Ten zaś ruszył od razu pełnym kłusem, skręcił za rogiem i kareta podążyła w kierunku więzienia.




IX


Następnego dnia wieczorem Runa odwiedziła ministra, swojego wujka ze strony matki. Była już jedenasta, ale Daugowet przyjął ją. Wyraził tylko zdziwienie, że ona, jego ulubienica, jak gdyby rozmyślnie wybrała taką właśnie porę, chcąc zakłócić jego dobre samopoczucie.

Odpowiedziała:

— Nie, pańskie dobre samopoczucie, wujku, może wzrosnąć z powodu tego, co przywiozłam. — I roześmiała się, a od tego śmiechu rozpromieniła się jej cała uroda.

Piękność zdobi tych, którzy pogrążają się w niej; wszystkie jej odcienie i barwy wywołują podobne uczucia, a wszystko razem wzrusza i uszczęśliwia. Ale jeszcze bardziej zniewalająco działa doskonałość, gdy uzbrojona jest w świadomość swej potęgi. Tylko z oddali można z nią walczyć, ale i wtedy ma zagwarantowaną część zwycięstwa — uśmiech zamyślenia.

Dlatego też piękna dziewczyna, stosując wszystkie środki dla osiągnięcia celu, ubrała się jak na pokaz. Włożyła błyszczącą, mocno wyciętą suknię, przypominającą letni kwiatek; spod koronek wyłaniały się jej delikatne, białe ramiona; obnażone ręce rysowały się miękkością i szlachetnością linii; twarz promieniowała uśmiechem. W cienkich brwiach czaiła się jakaś urocza swoboda lub też kapryśność gestów, co też nadawało jej spojrzeniu swoistego wyrazu przewrotnej szczerości, jak gdyby mówiła stale i każdemu: „Co robić, skoro jestem tak niemożliwie i niewybaczalnie piękna. Pogódźcie się z tym, zapamiętajcie i wybaczcie”.

— Dziecko — powiedział minister, sadowiąc ją koło siebie — jestem starcem i twoim rodzonym wujem, ale muszę przyznać, że za prawo patrzenia na panią, chociażby oczami Galla, z ochotą i z zapamiętaniem zwróciłbym losowi swój władczy mundur. Szkoda, że nie posiadam takich oczu.

— I ja nie wierzę ślepym, dlatego pomówmy o pańskiej bezgranicznej, trwałej miłości do książek. Czy nie zdradził pan swojej namiętności?

Daugowet ożywił się, co zdarzało się zawsze, gdy poruszano ten problem.

— Tak, tak — powiedział — teraz pochłonięty jestem „Epitafiami” z 1748 roku, wydanymi w Madrycie pod inicjałami H.J.; dwa egzemplarze zostały sprzedane Werfestowi i Grossmannowi, ja zaś spóźniłem się, chociaż co do jednego egzemplarza rysuje się pewna nadzieja. Otóż Werfest zgadza się na pertraktacje. Jednak — spojrzał na książkę, którą miała w ręku Runa — czy nie jesteś pani czarodziejką i czy nie trzymasz czasem skarbu Werfesta? — Minister przechodził na ty w tych wypadkach, gdy pragnął dać do zrozumienia, że swobodnie dysponuje swoim czasem. — Przyznaję, że tę cudowną nadzieję zasugerowała mi twoja uroczysta, wewnętrzna jasność i zagadkowe słowa o radości. Chociaż czasem żal, że to, co cudowne, istnieje tylko w wyobraźni.

— Nie, to nie „Epitafia”. — Runa ukradkiem zerknęła na swoją książkę. — Ale cudowną zagadką jest to, co razem z panem widzieliśmy w cyrku. To był cud. Nie mogę sobie tego wyjaśnić. Minister, zanim odpowiedział, chwilę milczał, obmyślając słowa, którymi chciał wyrazić swoją niechęć do mówienia o tym szokującym wydarzeniu i dziwnym zachowaniu Runy.

— Nie rozumiem, co tu można rozumieć? A ty, zdaje mi się, przestraszyłaś się najbardziej ze wszystkich. Prawdę mówiąc, żałuję, że byłem w cyrku „Solaille”. Niechętnie wspominam sceny których byłem świadkiem. Co się zaś tyczy samego faktu lub, jak ty to określasz „cudu”, to powiem tak: sztuczki cyrkowych magików nie budzą we mnie chęci analizy ich istoty, a oprócz tego w moim wieku jest to niebezpieczne. Lepiej już w nocy poczytam sobie o Szecherezadzie. Czarująca świeżość starych książek przypomina wino. Ale co to? Tyś schudła nieco, kochanie?

Pamiętała, co przeżyła w tych dniach owładnięta potrzebą odnalezienia człowieka, który zaśpiewał pod kopułą cyrku. W napój, którym chciała ukoić pragnienie, ten oto starzec, jej wuj, wrzucił truciznę. Wykrętne słowa Daugoweta poruszyły ją; szybko jednak swoje niezadowolenie ukryła w roztargnionym uśmiechu.

— Owszem, schudłam, ale przyczyna tego tkwi w panu. Jeszcze bardziej schudłabym, gdybym nie miała w ręku tej oto książki.

Minister uniósł brwi.

— Gdzie leży klucz do tych zagadek? Proszę wyjaśnić. Jestem już prawie poważny, intrygujesz mnie.

Dziewczyna położyła wachlarz na jego ręce.

— Wuju, proszę spojrzeć mi w oczy. Proszę patrzeć uważnie, dopóki nie zauważy pan, że nie mam chęci do żartów, że jestem w szczególnym stanie. — W rzeczy samej, jej skupione spojrzenie błysnęło, a lekko rozchylone usta, ledwie dotknięte igrającym uśmiechem, drżały w delikatnym i czarującym podnieceniu. — Czy mówię przekonująco? Czy widzi pan, jak mi jest dobrze? W takim wypadku proszę zrobić wysiłek i sprawdzić, czy jest pan w stanie znieść cios, wstrząs, grom? Właśnie — grom, nie tracąc ani snu, ani apetytu?

W słowach jej, w dźwięcznej zmienności barwy jej głosu pobrzmiewał triumf obezwładniającej tajemnicy. Minister patrzył na nią w milczeniu, podążając z mimowolnym uśmiechem za wszystkimi delikatnymi promieniami, igrającymi na przepięknym obliczu Runy, czując, że jej wybuch zawiera w sobie coś bardzo istotnego. W końcu i on uległ jej wzruszeniu; nachylił się nad nią z ukrytym ojcowskim nieomal niepokojem.

— No, mój Boże, co to? Daj mi się opamiętać! Zawsze wystarczająco panuję nad sobą.

— W takim razie — z godnością powiedziała dziewczyna — co pan myśli o zakupie Werfesta? Czy jest nadzieja, że „Epitafia” zabłysną w pańskiej kolekcji?

— Kochanie, jeśli nie uwzględniać nadziei zawartej w twoich dziwnych pytaniach i twojej egzaltacji, to nie, nie ma prawie żadnej. To prawda, że potrafiłem zainteresować pewnego nadzwyczaj zręcznego komisanta, właśnie tego, który wymienił Gray'owi złoty zwój Wed z XI stulecia na katechizm z uwagami Leona VI, przekonawszy właściciela, że drogocenny rękopis przynosi właścicielowi nieszczęście. Tak, tak rozpaliłem tego pośrednika poważnymi obietnicami, ale Werfest, jak mi się zdaje, ma propozycje bardziej korzystne, aniżeli moja. Muszę przyznać, że ta rozmowa bardzo mnie poruszyła.

— W takim wypadku — Runa westchnęła wesoło — o „Epitafiach” musi pan zapomnieć! — Jak to?! I ty mi to mówisz? To straszne!

— Nie, myślę tylko, czy nie pocieszyłoby pana coś równego „Epitafiom”; czy tak jak one albo jeszcze silniej może przyciągnąć pana coś, co bez reszty zawładnęłoby panem i wygładziłoby zmarszczki?

Minister uspokoił się i wpadł w zachwyt.

— Tak, teraz wszystko rozumiem — powiedział — chyba bibliomania stała się twoją kolejną pasją. Dobrze, dobrze. Od tego należało zacząć. Mogę wyliczyć ci unikaty, że tak powiem trwałej wartości, ponieważ składają się one na fortuny rodowe. Prawdziwy, ale nie wszechwładny kolekcjoner rozmyśla o nich z platoniczną miłością zakochanego starca. Oto one: „Objaśnienie i wyjaśnienie Apokalipsy” Nostradamusa z 1500 roku — własność Weissa; „Don Kichot, wielki i niezwyciężony rycerz z la Manchy” Cervantesa, Wiedeń 1652 rok, należący do Do-ryana Cambolla; wydanie to całkowicie spłonęło z wyjątkiem jednego, jedynego egzemplarza. Potem…

W czasie tego wyliczania Runa z pochyloną głową w zamyśleniu wodziła palcami po brzegu swojej książki. Przerwała:

— A co by było, gdybym podarowała panu „Objaśnienia i wyjaśnienia Apokalipsy”? — spytała niewinnie. — Czy sprawiłoby to panu dużą radość?

Minister roześmiał się.

— Gdybyś jak w bajce przemieniła się w czarodziejkę? — odpowiedział spostrzegając, że przygląda się rękom Runy, niedbale przewracającym książkę, z przesadnym uczuciem rozgorączkowanego myśliwego, który w mroku delikatny zarys krzaku przyjmuje za wieniec czujnego jelenia. — Ty w pełni zasługujesz, by być czarodziejką.

— A ściślej, potrafię się z nią dogadać. Ale też pan jest wart, by zawładnąć Nostradamusem. — Nie przeczę. Daj mi go.

— Proszę.

Wyciągnęła unikalną rzecz z taką swobodą, jakby podawała rozmówcy gazetę, która ją znudziła.

Minister nie zrozumiał. Wziął książkę i spojrzał z uwagą na jej skórzaną oprawę, po czym odpowiedział uśmiechem na radosny uśmiech Runy.

— Tak? Czy to czytasz? A w gruncie rzeczy, gdyby nagle uczona rozprawa Nostradamusa przemieniła się w złoto, to ja od razu skamieniałbym na tak długo, jak długo i niepotrzebnie cierpiał Lot.

Minister niczego nie podejrzewając, chociaż z dziwnie ściśniętym sercem, otworzył okładkę i zobaczył tytułową kartę ze sławną winietką, która przewinęła się przez wszystkie specjalne wydania i czasopisma Europy — winietkę, na której wypłowiałych zarysach skupiły się stuleciami wpisane w mózg żądze bibliofilów wszystkich krajów i narodowości. Wszystko przed nim zakołysało się, ręce rozwarły się, tom upadł na dywan, a on sam rzucił się by go podnieść, jak wariat gaszący domniemany pożar.

— Jak to?! — dziko krzyknął Daugowet.

— Nostradamus i bez futerału! Ale na wszystkich świętych twojej duszy, jaki to dżinn ukradł to dla ciebie? O bogowie! Trzęsienie ziemi! Rewolucja! Słońce spadło mi na łeb!

— Na głowę — spokojnie poprawiła dziewczyna. — Pan obiecał mi, że zachowa spokój.

— Jeśli nie stracę rozumu — powiedział słabnący minister, lgnąc do skarbu z poszarzałą, bladą twarzą — nie będę się więcej denerwował. Ale, ale, czyżby Weiss oddał bibliotekę na licytację?

Mówiąc te słowa przeniósł skarb na okrągły stolik, pod lampę o kształcie brązowego Geniusza całującego Marzenie, i zapalił światło, potem nieco się opanował. Runa wyjaśniła:

— Wszystko to jest rezultatem mojego zawiadomienia Weissa, że przerywam dwudziestoletni proces o „Trzy Drogi” i tym samym oddaję mu las oraz farmę wraz ze wszystkimi pamiątkami. Weiss jest nadzwyczaj zarozumiały. Jakież to święto dla takiego człowieka jak on! Nawet niezbyt się natrudziłam, podtrzymując tylko jeden warunek, był nim — Nostradamus.

Opowiedziała, jak toczyły się pertraktacje, oczywiście przez pośrednika.

— Szalony, zwariowany Weiss — powiedział minister. — Jego ojciec rozwiódł się z żoną, żeby tylko otrzymać pierwsze wydanie modlitewnika Gutenberga; krótko mówiąc, oddał żonę Abstnerowi za trzysta dwadzieścia stronic starożytnego druku i jak mniemam, postąpił słusznie. Ale wybacz, proszę, moje wzruszenie. Takie dni nie zdarzają się tak często w życiu człowieka. Już dzwonię. Zjesz kolację ze mną? To co dzieje się w mojej duszy, chcę wyrazić za pomocą szczególnych gestów. Oto one.

Nacisnął dzwonek i przywołał wymuskaną postać lokaja z nieruchomą twarzą.

— Gratis, zjem kolację w domu. Proszę to natychmiast zorganizować. Kolacja i serwis muszą być zupełnie takie same jak wówczas, gdy podejmowałem króla; obsługiwać będzie pan i Welwet.

Z uśmiechem zwrócił się do siostrzenicy:

— Dlatego że podarek jest zaiste królewski, poczułem oddech majestatycznej władzy i ona dotknęła mnie twoimi rękami. Ale co to, jesteś zamyślona?… Tak, jaki to dziwny dzień, dziwny wieczór dzisiaj. Jakież to wspaniałe, gdy wzruszamy nasze życie takimi rzeczami, takimi słodkimi niespodziankami. Ja także chciałbym, naśladując ciebie, zrobić coś, co sprostałoby każdemu twojemu życzeniu, jeśli tylko coś takiego masz. Runa opuściwszy ręce w milczeniu patrzyła na jego zachwyconą twarz.

— Tak trzeba, tak jest dobrze — odpowiedziała cicho i dziwnie, a zarazem z takim wyrazem twarzy, jak gdyby o czymś rozmyślała. — Powiew wielkiej władzy jest tutaj, niech więc to będzie wyeksponowane i podkreślone przez przepych. I ja, ma pan rację, powodowana odruchem, mam życzenie; nie ma ono charakteru materialnego, jest wielkie, skomplikowane i bezmyślne.

— Ależ nie, nie ma nic bezmyślnego na tej ziemi, no więc powiedz. Jeśli względem niego nie możesz być Runą Beguem, podobnie jak to się stało z podarkiem, ja stanę naprzeciw niego twarzą w twarz jako minister i… Daugowet.

Ich spojrzenia skrzyżowały się w sposób jasny i przenikliwy.

— Niech tak będzie — powiedział minister. — Pomówimy o tym przy stole.




X


Tak zaczęła się kolacja na cześć króla-Książki. Stół był zastawiony po królewsku. Herby, lilie i białe róże leżały na białym, atłasowym obrusie w pełnym blasku żyrandoli i kandelabrów, których ognie, odbijając się w porcelanie i kryształach, owiewały salę wichrem złotych iskier. Rozmowa toczyła się wokół szokujących pragnień, lecz wkrótce nastąpił odpowiedni moment.

— Wuju — rozpoczęła Runa — proszę rozkazać, by słudzy odeszli. — Tego, co teraz powiem, nikt nie powinien słyszeć oprócz pana.

Starzec uśmiechnął się i spełnił jej życzenie.

— Zacznijmy więc — powiedział nalewając wino — chociaż zanim wyłuszczysz mi swoje, jak się zdaje, szczególne życzenie, pomyśl dobrze i zdecyduj, czy jestem w stanie je spełnić. Jestem ministrem — to dużo, może nawet więcej, aniżeli myślisz, ale w mojej działalności często zdarzały się przypadki, gdy właśnie stanowisko ministra było przeszkodą w postępowaniu z własnym lub cudzym życzeniem. Jeśli takie okoliczności odpadają, to z radością zrobię dla ciebie wszystko co tylko mogę.

Uczynił tę uwagę z miłości do dziewczyny, bo odmówić jej w każdym wypadku byłoby mu trudno i ciężko. Jednak Runie wydało się, że domyśla się czegoś. Zaniepokojona roześmiała się.

— Nie, wuju, rozumiem, że swoim stanowczym „nie” już jak gdyby zawczasu oddalam niemożliwość; a jednak, Bóg mi świadkiem — jedynie od pana zależy ta wielka przysługa, gdyż nie ma żadnych poważnych przyczyn dla odmowy.

— Runa, słucham więc; chcę usłyszeć.

Wówczas zaczęła mówić lekko pobladła, mając świadomość, że siłą tej rozmowy stawia siebie poza przeszłością, że rzuca na szalę decydującą stawkę w bezwzględnej grze „powszechnych wyobrażeń”, z którymi walczyć może tylko słowami i sercem.

— Może życzenie poprzedzę krótkim opowiadaniem; pan, zapewne dość szybko, w miarę tego jak zacznie się pan domyślać, o co chodzi, zechce mi przerwać, nawet rozkazać mi, abym zamilkła, ale ja proszę, niezależnie od tego, ile by to pana kosztowało, proszę wysłuchać mnie do końca. Proszę mi obiecać, że tak będzie, albowiem wówczas, jeśli nic pana nie wzruszy, w ostatecznym razie pozostanie we mnie smętne pocieszenie, że oddałam memu życzeniu wszystkie siły mojej duszy i z drżeniem złożę je panu.

Wzruszenie Runy udzieliło się starcowi.

— Ależ, mój Boże — powiedział — wysłucham cię niezależnie od wszystkiego. W milczeniu podziękowała mu skinieniem rozpłomienionej twarzy.

— Zatem już bez wstępu. Proszę posłuchać: wczoraj moja pokojówka Elisabeth powróciła z ciekawą wiadomością; nocowała u siostry albo u swego przyjaciela, co nie ma znaczenia, w hotelu „Roma”.

Minister słuchał zi niespokojnym uśmiechem i wyjątkową uwagą; jego oczy stały się jeszcze bardziej obce — to były oczy ministra.

— Hotel ten — ciągnęła dziewczyna, wymawiając wyraźnie lecz nerwowo każde słowo, co też nadawało im szczególny, własny sens, znajduje się przy ruchliwej ulicy, gdzie wielu przechodniów było świadkami transportowania z tego hotelu i natychmiastowego odwiezienia nieznajomego człowieka, o którym mówiono, że jest niebezpiecznie chory. Zresztą Elisabeth dowiedziała się od swojej siostry, jak się nazywa ów, nieszczęśnik — to Szymon Aysher z 137-go numeru. Pokojówka powiedziała, że Aysher, według przekonania służby hotelowej, był tym samym tajemniczym człowiekiem, którego występ tak bardzo przeraził widzów w cyrku. Ze słów pokojówki nie tak łatwo udało się zrozumieć, dlaczego akurat Aysher jest właśnie tym człowiekiem. W tym wszystkim jest jakaś tajemnica. Mówię o tym dlatego, że słuchy krążące pośród służby hotelowej związane z chorobą Ayshera wywołały we mnie niezmierne zaciekawienie. Jeszcze bardziej wzrosło ono, gdy dowiedziałam się, że Aysher na kwadrans przed odwiezieniem, albo — powiedzmy — porwaniem, był wesół i zdrów. Rankiem leżąc w pościeli pił kawę, nie wiadomo, dlaczego uprzednio zbadaną przez administratora hotelu pod pretekstem, że służba lekceważy obowiązki, a on niby to sprawdza, czy zastawa jest czysta! Wczoraj wieczorem przyprowadzono do mnie człowieka, o którym wspomniał mi pewien znajomy, że jest znakomitością wśród wszystkich prywatnych biur detektywów; jego nazwisko zachowam dla siebie z wdzięczności. Wziął wiele, ale już późną nocą dostarczył mi wszystkie informacje. Jak mu się udało, to jego tajemnica. Wedle zebranych faktów oraz z danych czasowych wynika, że wywieziony z hotelu o pół do ósmej z rana chory, potem aresztowany i osadzony w tajnym sektorze więzienia około dziewiątej, to jedna i ta sama osoba. Ta osoba konsekwentnie przeistaczała się ze zdrowej w chorą i z chorej w tajemniczego więźnia, który został przekazany więziennej administracji w stanie omdlenia, przy czym naczelnik więzienia otrzymał zupełnie wyjątkowe instrukcje odnośnie swego więźnia, których sensu niestety nie udało się ustalić.

Tak, wuju, tu nie ma pomyłki. Mówimy o latającym człowieku, którego pojmano nie wiadomo dlaczego, i proszę o wyjaśnienie tych przyczyn. Niejasno i nie w pełni domyślam się zapewne, o co chodzi, ale zakładając że istnieje prawdziwa przyczyna, to znaczy jakieś nieznane przestępstwo — chciałabym wiedzieć wszystko. Oprócz tego proszę, nawet gdyby zostały naruszone wszystkie tryby machiny państwowej, o pozwolenie na tajne lub jawne, jak pan, wuju, chce, jak to będzie możliwe, przyjęte czy dozwolone, na widzenie się z więźniem. To wszystko. Ale, widzę, wuju, rozumiem wyraz pana oblicza, proszę jednak o łaskawą odpowiedź. Nie wszystko jeszcze powiedziałam; to, czego nie dopowiedziałam, dotyczy mnie samej; na razie jestem skrępowana w oczekiwaniu na pańską, wuju, odpowiedź i pańskie nieuchronne pytania; proszę więc pytać, będzie mi lżej, ponieważ tylko zrozumienie i współczucie pozwoli mi na pewne uspokojenie; w przeciwnym wypadku nie wiem, czy uda mi się objaśnić mój stan. I jeszcze jedno, proszę teraz tylko o chwilę, jedną chwilę milczenia!

Chwila… Ale minęło chyba z pięć minut, zanim minister powrócił ze strasznego oddalenia, z zimnego, oszałamiającego wzburzenia, w które rzuciło go to wyznanie zakończone tak bezpretensjonalną prośbą. Patrzył na stół, starając się opanować odruchowe drżenie rąk i twarzy i nie śmiał zacząć rozmowy, bo chciał wpierw opanować własne roztrzęsienie, które było tym bardziej dotkliwe, że trwało w milczeniu. W końcu minister przełamał siebie, wypił jednym haustem szklankę wody, spojrzał prosto na siostrzenicę i powiedział z bladym uśmiechem:

— Pani raczyła skończyć?

— Tak — słabo kiwnęła głową. — O, proszę tak na mnie nie patrzeć…

— Trzeba będzie zwrócić szczególną uwagę na wszystkie te prywatne biura i agencje, na wszystkie te szajki samozwańczych tropicieli śladów. Dość tego. Łapią nas za gardło. Zniszczę ich! Runa, oto moja opinia w sprawie Ayshera. Proszę słuchać uważnie. Sens zjawiska nie jest zrozumiały: stawiamy X, ale być może jest ono najbardziej doniosłe od czasu, gdy człowiek nie lata. Tu nie chodzi o benzynę. Mówię o sile, o władzy Ayshera, nad którą nie ma kontroli. A żaden rząd nie ścierpi zjawisk, które wymknęłyby się poza granice jego kontroli niezależnie od tego, jaki jest sens tych zjawisk. Odrzucając wszystkie spekulacje i prawidłowości, rozpatrzmy meritum rzeczy.

Kim jest — nie wiemy. Jaki ma cel — też nie wiemy. Ale znane są nam jego możliwości. Proszę spojrzeć z góry na to wszystko, co przyzwyczailiśmy się widzieć w horyzontalnej projekcji. Otwarte pozostają wnętrza fortów, doków, przystani, koszar, fabryk broni — wszystkich zasłon wznoszonych przez państwo, wszystkich budowli, planów, zamiarów, liczb i rachub; w tej sytuacji nie mają sensu żadne tajemnice i gwarancje. Załóżmy, na przykład, że ma złe zamiary, bo o dobre trudno kogokolwiek podejrzewać. W tej sytuacji przestępstwo przekroczy wszelkie prawdopodobieństwo. Oprócz niebezpieczeństw, na które wskazałem, nikt i nic nie ma możliwości obrony; nieuchwytny Ktoś może kierować losem, życiem, własnością wszystkich bez wyjątku, ryzykując w ostatecznym wypadku tylko zmianą miejsca pobytu.

Zjawisko to należy opanować stosując bezwzględną izolację, a może nawet poprzez likwidację. W tym wszystkim jest jeszcze inny, bardziej istotny aspekt. Nauka zatoczywszy łuk na którym częściowo zostały rozwiązane lub też brutalnie obnażone w imię swobodnego rozwoju umysłów najtrudniejsze problemy naszych czasów, cofnęła religię do stanu prymitywnego — ta zaś stała się udziałem prostych ludzi; niewiara okazała się powszechnym i codziennym zjawiskiem, utraciła jakikolwiek sens, który wcześniej nadawał jej przynajmniej charakter buntu; krótko mówiąc, niewiara — to życie. Ale po rozważeniu i przeanalizowaniu tego wszystkiego nauka w tym wypadku ponownie stanęła w obliczu sił, które nie poddając się analizie, są w swej istocie wszystkim. Zostawmy prostakom nazywanie tego „energią” albo jakimkolwiek innym słowem, spełniającym rolę gumowej piłki, którą pragnie się przebić granitową skałę…

Mówiąc to wszystko zastanawiał się nad okolicznościami dziwnego w sprawie Ayshera odstępstwa wywołanego prośbą dziewczyny. W myślach postanowił pozwolić Runie na to spotkanie, ale chciał także uzupełnić swoją zgodą tajną instrukcją dla naczelnika, która nadałaby temu wszystkiemu charakter szczególnej konieczności o państwowym znaczeniu; miał nadzieję, że właśnie w taki sposób dowie się co nieco, jeśli nie wszystkiego.

— …granitową skałę. Istotne jest, że religia i nauka ponownie spotkały się w tym samym miejscu, z którego początkowo rozeszły się w różne strony; ściślej — religia czekała tutaj na naukę, i teraz obie przyglądają się sobie wzajemnie.

Zastanówmy się, co się stanie, gdy w jałową pustkę współczesnej duszy wedrze się ten obraz, ten wstrząsający dziw — człowiek latający nad miastami, który na przekór wszelkim prawom przyrody wykazuje ich monstrualne, tysiącletnie oszustwo. Łatwo powiedzieć, że świat nauki ruszy do ataku, ażeby wszystko to objaśnić. Żadne wyjaśnienie nie zlikwiduje nadprzyrodzonej aureoli widowiska. Przeciwnie — wywoła łatwozapalny stan myśli i uczuć, podobny do ekstatycznych nastrojów wypraw krzyżowych. Tu jest pole do religijnych spekulacji na gigantyczną skalę. Spowodowane nimi poruszenie może przynieść w rezultacie katastrofalne skutki. Wszystkie partie, każda na swój sposób, wykorzystają tego Ayshera, doprowadzając do konfrontacji całą masę najbardziej sprzecznych interesów. Powstaną albo odrodzą się sekty; fascynacja niezwykłym zjawiskiem otworzy bramy dla wszelkiego rodzaju nieobliczalnej fantazji; legendy, podania, doniesienia, przepowiednie i proroctwa pomieszają wszystkie karty państwowego pasjansa, który zwie się Równowagą. Myślę, że wystarczająco dużo powiedziałem, dlaczego ten człowiek został uwięziony. Pomówmy teraz o twoim zamiarze, wyjaśnij mi swoje intencje. — Są bliskie pańskiej miłości do unikalnych książek. Wszystko, co niezwykłe, pociąga mnie. Był pewien człowiek, który skupował echo, wykupował miejscowości, gdzie rozlegało się wielokrotnie, wyraźnie i pięknie. Pragnę widzieć Ayshera i rozmawiać z nim z powodów nie mniej ważkich, aniżeli te, które każą szukać miłości lub popychają do bohaterskich czynów. To coś, czego nie da się ogarnąć rozumem; coś, co tkwi tylko w duszy. Jakże inaczej mogę to panu objaśnić? To — ja sama. Proszę wyobrazić sobie, że istnieje taki człowiek, który nigdy nie słyszał słowa „ocean”, nigdy go nie widział, nigdy nie podejrzewał istnienia tego błękitnego obszaru. Powiedziano mu: Jest ocean, tutaj, tuż obok, przejdź się w pobliżu, a zobaczysz go. Co w tym momencie mogłoby powstrzymać tego człowieka?

— Wystarczy — powiedział minister — twoje wzruszenie jest szczere, a słowa godne ciebie. Pozwolenie daję, ale też stawiam dwa warunki: musisz milczeć o naszej rozmowie, a czas spotkania nie może przekroczyć pół godziny. Jeśli pozwolisz, od razu napiszę rozkaz, który zawieziesz.

— Mój Boże! — powiedziała śmiejąc się i ściskając go. — Jakie warunki? Wszystko jestem gotowa spełnić. Proszę napisać. Już późna noc. Jadę natychmiast.

Minister napisał długi, dokładny rozkaz, zapieczętował go i przekazał Runie, która nie tracąc czasu, pojechała natychmiast do więzienia.




XI


Tę noc, gdy Drud wzburzył tajemnicze wody ludzkich dusz, Runa spędziła w męczącej bezsenności. Nad ranem już nie pamiętała, co robiła do czasu, gdy miasto rozjaśnione zorzą poranną przebudziło się do życia. Wydawało się jej, że chodziła po oświetlonych, pustych pokojach bez żadnego celu, w stanie, gdy myśli rodzą się spontanicznie, jedna zapala drugą, wzniecając ogromny pożar, podobnie jak rzucony z urwiska kamień popycha i pociąga za sobą inne kamienie, które spadając lawiną są już obce pierwotnemu ruchowi ręki. W jej sercu zrodził się cel, który w przeciągu jednej nocy wyzwolił wszystkie jej siły dotychczas nie ogarnione, szokujące ją samą, zdolne z lekkością unieść ciężary, jakich sobie nawet nie wyobrażała. Tak właśnie człowiek nie będąc tego świadomym długo stoi odwrócony plecami do tajemniczego i upragnionego celu; patrząc z boku wydaje się, że drzemie lub zabawia się błahostkami, ale nagle, odwróciwszy głowę, wita z okrzykiem zachwytu cudowną bliskość skarbu, i koncentrując w sobie całe uniesienie, błyskawicznie zagarnia zdobycz. Ona żyła już potężną wizją, niszczącą wszystkie rachuby losu.

Runa, podjeżdżając do więzienia, ze zdziwieniem odkryła, czego to dokonała w ciągu tych dwudziestu czterech godzin. Nie była zmęczona; chociaż konie mknęły szybko, ciągle chciała jakby unieść się, rzucić się do przodu, bo, jak się jej wydawało, coś jak gdyby przynaglało ją do pośpiechu. Dojechała na miejsce w ciągu piętnastu minut.

Oto i — więzienie! Tu, na głuchym placu snuły się cienie psów; lampy ciasnej bramy zaduszonej wieżyczkami oświecały okratowane okienko, w którym zamajaczyły wąsy i lakierowany daszek czapki. Długo zgrzytał zamek; jego skomplikowany mechanizm zdawał się wskazywać, że ta brama obita calową żelazną blachą otwiera się raz na tysiąc lat. Wkroczyła w nią czując się jak Roland rozcinający mieczem skałę. Strażnik, odrzuciwszy ceratowy kapiszon płaszcza, poprowadził ją przez ogromne podwórze: z przodu pobłyskiwały mętnie okna sześciopiętrowego budynku, przypominającego górę usianą tlącymi się ogniskami.

Dom naczelnika znajdował się w ogrodzie przylegającym do więzienia. Jego okna świeciły przytulnie, na zasłonach ślizgały się niewyraźne cienie. Runę poprowadziła służąca, zapewne zaszokowana jej niezwykłym pojawieniem o tak późnej porze. Otworzywszy drzwi do przedpokoju, niemal popchnęła ją na krzesło i szybko oddaliła się z listem do przyległych pokoi, skąd dolatywał spokojny harmider ożywionych głosów. To naczelnik spędzał czas w gronie rodzinnym.

Zjawił się od razu, ledwie doczytał list. Runa spięta nerwowo dostrzegła, że rozmawia z bezbłędnie działającym mechanizmem, ale był to mechanizm bezpieczny, w tryby którego można włożyć ciepło ręki bez obawy zranienia. Naczelnik był solidnej tuszy, postawny, z siwizną nad ostrym czołem; z jego szarych oczu wyzierały żołnierz i dziecko.

Gdy zobaczył Runę, zgasił wyraz zaciekawienia malujący się na jego twarzy i przybrał postawę służbową zgodnie z funkcją, którą piastował. Nieco jakby mimochodem i z pewnym zażenowaniem podkręcił wąsy, puścił je, chrząknął i równym, głębokim basem przemówił:

— Otrzymałem rozkaz. Zgodnie z nim muszę natychmiast udać się wraz z panią do celi numer pięćdziesiąt trzy. Spotkanie, jak na pewno zakomunikował pani pan minister, odbędzie się w mojej obecności.

— Tego nie wiedziałam. — Runa usiadła jakby porażona; nieoczekiwanie ogarnęła ją nieprzeparta rozpacz zaraz jednak wstała w przypływie nagłej energii i odwagi. — Proszę pana o pozwolenie widzenia sam na sam.

— Ależ nie mogę — powiedział naczelnik nieprzyjemnie zaskoczony możliwością zmiany utartych schematów swojego postępowania. — Nie mogę — powtórzył surowo.

Blednąc coraz bardziej dziewczyna bezgłośnie uśmiechnęła się.

— W takim wypadku zmuszona jestem co nieco panu wyjaśnić. Pańska obecność zepsuje moją rozmowę z Aysherem; zginie cały sens mojej wizyty. On i ja znamy się. Czy pan zrozumiał?

Mówiąc tak chciała wywołać tylko niejasną myśl co do swojego osobistego cierpienia. Ale w dziwny sposób sens tej tyrady zbiegł się w jednostronnie ukierunkowanym umyśle naczelnika z intencją ministra.

— Tak, zrozumiałem. — Nie chciał dalej rozwodzić się na ten temat w obawie przekroczenia oficjalnych reguł, nie mniej ponownie spojrzał na list i powiedział: — Myśli pani, że w ten sposób… — i po chwili dodał: — Proszę wyjaśnić, bo niezupełnie zrozumiałem.

Ale to wystarczyło Runie. Z głębokiego cienia dwuznaczności wypłynął nagle przejrzysty domysł. Zaczerwieniła się jak mak, co też między innymi utwierdziło naczelnika w uprzejmej lecz głęboko ukrytej do niej pogardzie; jej zaś sprawiło ból i radość. Odpowiedziała spuszczając oczy:

— Tak będzie lepiej.

Naczelnik, zastanawiając się, patrzył na nią przekonany, że ma rację: jeśli zaś chodzi o lakoniczność jej wyjaśnień, to po prostu był zdania, że nie uważa go za tępaka i chce, by zrozumiał ją wpół słowa. Gdy tak rozmyślał, powtórzyła swoją prośbę. Dostrzegając jak naczelnik wzruszył ramionami, dodała:

— To pozostanie między nami. Sytuacja jest wyjątkowa, nie zrobi pan zbyt wielkiego odstępstwa.

Mimo, że list ministra odrzucał wszelką podejrzliwość, naczelnik jeszcze się wahał powstrzymywany formalną sumiennością wobec słów listu,w pańskiej obecności”. Takie stwierdzenie stawiało go w niezręcznej sytuacji, pomyślał więc, że dobrze byłoby uwolnić się od niego, tym bardziej że nie było żadnego ryzyka. Jednak nie ta okoliczność stała się impulsem dla jego zachowania. Było to coś, co istnieje pomiędzy naszymi działaniami i zamierzeniami, co porusza rękę odruchowo parującą cios. Różnie określa się tę cechę: „coś pchnęło”, „stan chwili”, „sam nie wiem, dlaczego tak się stało” — oto wyrażenia, dzięki którym wyobrażamy sobie oblicze potężnego sprawcy, działającego w sferze naszych wzajemnych związków nieuchwytnymi środkami, tym bardziej szokującymi, gdy działają one na przekór wszelkim poczynaniom rozumu i uczucia, czego w danym wypadku nie było.

Pomyślał jeszcze chwilę i w końcu podjął decyzję, dalej już nie wahał się:

— Jeśli pani da mi słowo, proszę mi wybaczyć, ale jako osoba odpowiedzialna, jestem zmuszony tak mówić, jeśli pani da mi słowo, że w żaden sposób nie nadużyje mojego zaufania, wówczas pozostawię panią samą w celi na czas wskazany w liście.

Nie mniej niż minutę patrzyła na niego prosto i zdecydowanie i ta długa przerwa przydała jej słowom należną wagę i ciężar moralnej walki, co naczelnik przyjął za objaw zdumienia. Nie opuściła oczu, nie zmienił się wyraz jej przepięknej twarzy, gdy usłyszał głęboki i dumny głos:

— Pod tym względem daję panu słowo. — Sama nie uświadomiła sobie, ile wysiłku kosztowało ją, by wypowiedzieć te słowa, ale wydawało się, iż wewnątrz, jakby od wybuchu, runęła piękna budowla czystości, a ponad dymem i gruzem zabłysnął czysty płomień ofiarny.

— W takim wypadku — powiedział po krótkim milczeniu naczelnik — proszę iść za mną.

Włożył czapkę z daszkiem i skierował się ku drzwiom znajdującym się naprzeciw tych, którymi weszła Runa. Wyszli w kierunku jasno oświetlonego korytarza, który był prosty i długi jak ulica, zimny i dźwięczny. Na jego końcu znajdowały się okratowane drzwi; wartownik bacznie błysnął oczami; przekręcił klucz; dźwięk metalu zagrzmiał groźnym echem w czeluściach ogromnego budynku. Za tymi drzwiami widniał ciągnący się przez wszystkie sześć pięter wąski prześwit, na piętrach, z każdej strony wiły się chodniki, ogrodzone żelazem balustrad. Chodniki w różnych odległościach łączy się ze stalowymi, krętymi schodami pozwalającymi na komunikacje między poszczególnymi piętrami. Szeregi drzwi pojedynczych cel ciągnęły się wzdłuż każdej galerii; wszystko to razem przypominało wnętrza gigantycznych plastrów oświetlonych nieruchomym światłem elektrycznym. Po korytarzach bezszelestnie poruszali się wartownicy, lub też patrzyli w dół stojąc na łączących korytarze mostkach. Na oszałamiającej wysokości szklanego dachu świeciły się lampy łukowe; całe mnóstwo pomniejszych lamp świeciło się na ścianach pomiędzy drzwiami.

Runa nigdy wcześniej nie widziała więzienia; samo to słowo już ją przygniatało. Była oszołomiona, wszystko zmuszało ją tu do milczenia i smutku; ta czystość i dokładność rozbijały jej myśli. Asfaltowe, dokładnie wyczyszczone galerie błyszczały jak kałuże; miedź poręczy biała i szara farba ścian lśniły, wymyte nieskazitelnie: rozkosz rozpaczy obliczonej na długie lata. Jako żywo wyobraziła sobie, że już nie wyjdzie stąd; krew uderzyła jej do głowy, a nogi ociążały.

— To nie tak blisko — wyjaśnił naczelnik — jeszcze trochę w dół — i zbliżył się do zakrętu, za którym otwarła się galeria podobna do tej, którą minęli. Pośrodku stroma spirala stalowego trapu prowadziła do niższego piętra. Tu przeszli pod łukowym sklepieniem piwnicznego piętra do samego końca budynku, gdzie w poprzecznych korytarzach znajdowały się tak zwane tajne cele. Przed jedną z nich naczelnik raptownie zatrzymał się. Uzbrojony wartownik dostrzegłszy go podniósł się z taboretu, zasalutował i zameldował.

— Otwórzcie 53 — powiedział naczelnik.

Wartownik z pośpiechem zdradzającym bezgraniczne zdziwienie wprowadzić w ruch klucz i zasuwę. Potem otworzył ciężkie drzwi.

— Proszę panią — powiedział naczelnik do Runy, przepuszczając ją przed sobą; weszli razem w milczeniu, a drzwi szczelnie się zamknęły.

Runa zauważyła wyposażenie, ale zaabsorbowana czym innym, przypomniała sobie o tym później. Na łóżku ze spuszczoną głową siedział człowiek. Na jego nogach i rękach spoczywały kajdany; mocny, stalowy łańcuch opasujący go w talii ciągnął się do obręczy w ścianie.

— A cóż to, czy chcecie mnie pokazywać ciekawskim? — zapytał Drud wstając i pobrzękując kajdanami. — Patrzcie.

— Pozwolono panu na spotkanie w nadzwyczajnych warunkach. Ta oto dama będzie tutaj dwadzieścia minut. Taka jest wola wyższej władzy.

— Ach tak! Zobaczymy. — Spojrzenie Druda patrzącego na Runę wyrażało niezadowolenie. — Zobaczymy, do czego jesteście zdolni.

Naczelnik stropił się; spojrzał mimochodem na bladą twarz Runy, która odpowiedziała mu wzrokiem spokojnym lecz bezradnym. Ale on zrozumiał już, że Drud jej nie zna. W naczelniku zrodziły się podejrzenia. — Widzę, że pan nie poznaje mnie — znacząco i swobodnie powiedziała Runa, uśmiechnęła się przy tym beztrosko, że i naczelnik w porę opanowując się niemal się uśmiechnął. — Ale to światło… — Stanęła na środku celi, odrzuciła koronkę woalki. — Czy teraz mnie pan poznał? Tak, jestem Runa Beguem.

Drud zrozumiał, ale z ostrożności nie powiedział niczego, tylko kiwnąwszy, ścisnął drżącą, zimną rękę. Kamień pierścienia wbił się w jego dłoń. Naczelnik sztywno ukłonił się dziewczynie i ruszył ku drzwiom; na progu zatrzymał się:

— Uprzedzam was, pięćdziesiąty trzeci, że nie powinniście wykorzystywać tej sytuacji w żadnych celach, które naruszyłyby regulamin więzienny. W przeciwnym wypadku będą zastosowane jeszcze bardziej surowe środki dyscyplinarne.

— Tak, nie ucieknę w ciągu tych dwudziestu minut — powiedział Drud. — Rozumiemy się.

Naczelnik w milczeniu spojrzał na niego, chrząknął i wyszedł. Drzwi szczelnie zamknęły się.

Teraz dziewczyna już bez przeszkód mogła z odległości dwóch kroków przyjrzeć się człowiekowi, który zasugerował jej wielkie marzenie. Był w więziennym ubraniu ze zgrzebnej flaneli w paski; miał splątane włosy i wychudłą twarz. W głęboko zapadłych oczach czaił się cień, przykrywający nieuchwytne migotanie ogromnych źrenic, w których, wydawało się, porusza się nieprzebrany tłum lub faluje wzburzone morze, albo też budzi się z nocnego życia pustynia. Oczy te narzucały obserwatorowi skojarzenia nie mające ani nazwy, ani miary. Tak zapewne patrzy królik w oczy lwa lub dziecko w twarz dorosłego. Runę przeszył chłód, ale bez trudu szybko opanowała się. Przez cały czas spotkania czuła się jednak jak pod wielkim dzwonem poddana ogłuszającej władzy jego wibracji.

— Głucha noc — powiedział Drud. — Pani, tu, na podstawie pozwolenia? Kim pani jest? Po co?

— Mówmy ciszej. Nie mamy dużo czasu. Proszę nie pytać, sama wszystko opowiem.

— Ale jeszcze pani nie wierzę — Drud pokiwał głową. — Wszystko to jest niezwykłe. Pani jest zbyt piękna. Może to kolejny podstęp? Jaki? Na czym polega? Sam nie wiem. Ludzie są bardzo pomysłowi. Ale… niech pani mówi; nie chcę zabierać pani czasu swoimi przypuszczeniami. Jaka to tajemnica?

— Nie ma tajemnic. Jestem szczera. Chcę uczynić pana wolnym.

— Wolnym — powiedział Drud przystępując do niej na tyle, na ile pozwalał łańcuch.

— Pani użyła nie tego słowa. Jestem zawsze wolny, nawet tu. — Coś obmyślał, bezdźwięcznie poruszając ustami. — Ale tu nie chcę więcej przebywać. Uśpiono mnie. Przebudziłem się zakuty w żelazie.

— Wiem wszystko.

— Słucham panią.

Runa wyciągnęła z fałdów sukni maleńkie zawiniątko grubości ołówka i rozerwała. W jej ręku błysnęły dwa ostrza, dwie stalowe, cienkie jak łodyżka piłki — szczyt najnowszej techniki. Te wyroby, zahartowane w skomplikowany sposób, używane w Azji, przepiłowują stal tak łatwo jak drewno, w kilka minut zaledwie.

— Dostałam je przypadkowo, prawie cudem i to w ostatniej chwili przed wyjazdem; osoba, która mi je wręczyła, zapewniała, że nie ma lepszego narzędzia tego rodzaju.

Drud wziął podarek, patrząc na Runę tak uważnie, że aż stropiła się.

— Biorę — powiedział — dziękuję, jestem zaskoczony. Kim pani jest, cudowny gościu?

— Należę do tej grupy ludzi, która jest silna dzięki stosunkom i bogactwom; wszystko jest mi na ziemi dostępne. Byłam w cyrku. Od tego pamiętnego wieczoru, niech pan o tym pamięta i rozbuduje w sobie to, czego nie zdążę opowiedzieć — minęły dwie noce, ale one są warte stulecia. Przyszłam do pana powodowana jego niezwykłą siłą; los mnie tu przywiódł. Jestem z tych, którzy wierzą w siebie. Nie mam drobnych planów, mizernych zamiarów, skrytych czy podstępnych myśli. Chcę poznać pana w nieskrępowanej i wyczerpującej rozmowie tam, gdzie ją pan wyznaczy. Czuję, że obudził pan we mnie jedną z tych sił, którymi dysponuje; cel jeszcze nie jest jasny, ale wielki. Zapewne ma pan cele, które nie są mi znane — wszystko należy wyjaśnić podczas następnego spotkania. Wiele chciałabym powiedzieć, ale teraz nie znajduję ani odpowiednich słów, ani gestów. Pojawią się one później. Najważniejsze to — chciałabym wiedzieć, gdzie mogła bym odnaleźć pana.

Roznamiętniała się powoli od wewnątrz, jak obłok ulegający z wolna blaskowi słońca. Jej piękność znalazła teraz swój najwyższy wyraz w pozie, którą przybrała, w bezgranicznie śmiałym spojrzeniu i czystym, dźwięczącym głosie. Wydawało się, że to obrazy poematu, wysłuchanego w mrocznej samotności, coraz bardziej subtelne, coraz bardziej promiennie ogarniają duszę, zniewalając ją jasnym wcieleniem cudownych tajemnic; i Drud zrozumiał, że w tym świecie, który porzucił, nie spotkał bardziej zniewalającej siły kobiecego uniesienia.

Chciała znowu mówić, ale powstrzymał ją ruchem skutych rąk.

— A więc to pani — z przekonaniem powiedział, to pani i nikt inny krzyknął wówczas do mnie. Nie dosłyszałem słów. Runa Beguem — kobieta niosąca wyzwolenie, z taką odwagą niosąca wyzwolenie, może żądać wszystkiego, nawet życia. Chociaż jest coś ważniejszego. Ale czas biegnie. Spotkamy się. Jutro zniknę, a wieczorem zjawię się u pani; te łańcuchy, które upodobniają mnie do psa lub niebezpiecznego wariata, były jedyną przeszkodą, ale pani pokonała ją. O tak! Tu mnie pilnują. Specjalnie postawiony wartownik jest zawsze przy drzwiach i ma rozkaz mnie zabić, jeśli zajdzie konieczność. Ale… co pani zamyśliła? Jedno jest pewne: wystarczy tylko zapragnąć, a ja znam drogę, i cała ludzkość wkroczyłaby w krainę Kwitnących promieni, zmiatając przeszłość spod nóg swoich bez żadnego westchnienia.

— Zrobiłam wszystko, co mogłam, dowiedziałam się, co trzeba, teraz odchodzę, ale nie zostawiam pana samego. Niech pan ucieka. Do widzenia!

— Niech Bóg błogosławi panią — powiedział Drud — to nie słowa wdzięczności, ale życzenie mego serca.

Uśmiechnęła się całym obliczem, jak człowiek, którego radość wypełniła całą istotę. Nie będąc w stanie wyciągnąć ręki, Drud uniósł obie — związane i rozdzielone kajdanami. Uścisnął wyciągnięte ręce Runy, miękko potrząsnął i dziewczyna oddaliła się.

W tym momencie, jak gdyby oboje odgadli kończący się czas wizyty, skrzypnęły i otworzyły się drzwi; na progu zjawił się naczelnik, chowając zegarek:

— Czas minął, odprowadzę panią.

Runa skinęła głową. Wyszła z więzienia i powróciła do swego powozu.

Gdy długo spogląda się na jasno płonący ogień, a potem odwróci spojrzenie w ciemność, to zachowuje ono utrwalony blask węgli, jego zwiewne jaśnienie. Runa powracając pośród budynków i ulic nie przestawała widzieć więzienia. 




XII


Na czuwającego w śpiącym domu czyha sen, który osacza i dusi. Ten obcy sen przypomina nurt, w którym stoi człowiek przeciwstawiający się naporowi wody. A prąd wody napiera, kołysze, mami i pociąga; jeśli zrobisz krok, to zostaniesz od razu wchłonięty. „Oni śpią — myśli ten, kto czuwa. — Wszyscy śpią” — mówi ziewając, i ta leniwa, zawistna myśl, która powtarza się wiele razy w obrazie przytulnej, ciepłej pościeli, wtłacza w odrętwienie, członki stają się ociężałe i wrażliwe, ruchy nieskoordynowane; stłamszona świadomość błąka się bez celu gdziekolwiek i byle jak: albo wokół skrzypienia podeszwy, pulsowania krwi w skroniach, albo zacznie rozważać o wieczności, praprzyczynie wszelkich przyczyn. Głowa trzyma się na szyi — to jasne, bo jeszcze ciąży, a oczy już się kleją; chce się zdrzemnąć czyli przejść w ten ciekawy i mało zbadany stan, gdy sen i jawa zamierają we wzajemnej kojącej walce.

Stukanie, które burzy taki stan, nic nie mówi rozumowi, przemawia tylko do słuchu, i jeśli powtórzy się, to drzemanie staje się jeszcze bardziej przejrzyste i wówczas to człowiek w mglistym, czuwającym stanie zaostrza swoją uwagę w oczekiwaniu na kolejne odgłosy. Gdy usłyszy je, to już nie ma wątpliwości. Te powtarzające się tu albo tam stuki stają się oczywistym powodem, zmuszającym do odpowiedniego reagowania. Wtedy człowiek drgnąwszy i ziewnąwszy powraca do rzeczywistości.

To stukanie, na które odpowiedział głębokim westchnieniem siedzący na taborecie wartownik, rozległo się wewnątrz szczególnie uważnie pilnowanej celi. Wartownik wyprostował się, poprawił skórzany pas z wiszącym na nim rewolwerem i wstał. „Może więcej nie będzie stukał” — zaświtało w jego sennej głowie. Wkrótce jednak znowu rozległo się lekkie, równomierne i zniekształcone przez pogłos pukanie. Wydawało się, że stuki pochodzą ze wszystkich zakątków korytarza, i że kryje się w nich jakiś dziwny ton, jakieś uspokajające wezwanie, które przypominało kiwanie palcem.

Wartownik, przeciągając się, podszedł do drzwi.

— Czy to ty stukasz? Czego chcesz? — spytał surowo. Ale odpowiedź z wewnątrz nie nastąpiła od razu. Wydawało się, że więzień patrzy przez żelazo i deski na wartownika, jak podczas zwyczajnej rozmowy wcale nie będąc skorym do mówienia.

— Wartowniku! — rozległo się w końcu. I cień uśmiechu przywidział się wartownikowi. — Nie śpisz? Otwórz okienko w drzwiach. Ja także nie śpię. Ty się nudzisz i ja także. Porozmawiajmy, to czas nam szybciej zleci. On uwiązł w tych murach. Należy go przepuścić przez dusze i głos, i rozruszać wesołym opowiadaniem. Wiele mam do opowiedzenia. Otwieraj więc, a zobaczysz coś ciekawego.

Przez chwilę zaskoczony wartownik z oburzeniem wciągnął powietrze, mając nadzieję wyładować swój gniew w soczystych i groźnych słowach, ale nie wydobył z siebie nic więcej oprócz zwyczajnej frazeologii i podniesionego głosu.

— Nie rozmawiać! Dlaczego wzniecasz niepokój i pleciesz głupstwa! Zabroniono mi rozmawiać z tobą. Więcej nie stukaj, bo zamelduję starszemu dyżurnemu.

Zamilkł i zaniepokoił się. Więzień za drzwiami głośno się roześmiał. Wydawało się, że śmiał się ze słów nie dorosłego człowieka, lecz dziecka.

— No, co jeszcze? — zapytał wartownik.

— Dużo tracisz, kochany — powiedział więzień. — Ja płacę złotem. Czy kochasz złoto? Oto ono, posłuchaj.

W celi coś zadźwięczało. Było to coś, co przypominało padające na stos monety.

— Otwórz okienko. Za każdą minutę rozmowy dam ci złotą monetę. Nie chcesz? Wolna wola, ale wiedz, że w ciągu jednej nocy możesz się wzbogacić.

Dźwięk ścichł, lecz po chwili znowu rozległo się aksamitne, głuche dźwięczenie. Wartownik zamarł. Każdy, kto w tej chwili patrzyłby na niego z boku, mógłby pomyśleć, że pociągając nosem czuje jakiś przyjemny zapach, który rozchodzi się nie wiadomo skąd. Krew uderzyła mu do głowy. Nic nie rozumiejąc, dziwiąc się i denerwując, ostrzegawczo stuknął kluczem w drzwi i krzyknął:

— Hej, uważaj tam! Ostatni raz mówię, jeśli masz schowane pieniądze, to zgłoś o tym władzy i oddaj. Nie wolno trzymać pieniędzy w celi.

Jego głos przypominał ładne, monotonne czytanie; radośnie drgnęło serce; cały rój dziwnych myśli podobnych do ludzkich masek wdarł się do uśmiechającego się w napięciu tłumu i zmącił nastrój. Wartownik zaczął zasypiać, ale chór potęgujących się i mamiących głosów namiętnie szeptał: „Patrz, słuchaj, dowiedz się! Patrz, słuchaj, dowiedz się!”

Ledwie dysząc przestąpił kilka razy z nogi na nogę, był niezdecydowany, stropiony i zdenerwowany.

Ponownie rozległ się równy, miękki, zniewalający duszę głos więźnia:

— Mówisz, że trzeba oddać pieniądze władzom? Ale co zrobić, gdy mam pełny wór złota? A złoto mam nie takie, jakim ty płacisz sklepikarzowi, lecz zupełnie inne. Za nie możesz kupić wszystko i wszędzie. Oto jestem tu, zamknięty w murach i przywiązany do łańcucha jak nikczemny złoczyńca, a moje złoto wciąga przez mury inne cudowne i rzadkie rzeczy. Zajrzyj do mnie. Teraz nie poznasz mojej celi, podłoga jest wyścielona dywanem. Olbrzymi stół stoi pośrodku, a na nim karafki, butelki, dzbany, srebrne puchary i pozłacane szklanki. Na każdej szklance jest delikatny wzór kwiatów przypominający senne przywidzenie. Zostały przywiezione z Wenecji. Szkarłat wina miesza się w nich ze złotymi kwiatami. Na obrusie w srebrnych koszykach leży pulchny jak zaspany policzek chleb. Wiśnie i winogrona, rudawe pomarańcze i śliwy są z lekka pokryte szaroniebieskim nalotem przypominającym szron. Są także sery wypełnione jakby złotym masłem, hiszpańskie cygara, szynka z śnieżnobiałą żyłką muśniętą sokiem poziomkowym, pieczone kury i tort, jak gdyby najprawdziwsza koronka ze słodyczy w czekoladzie, a wszystko to razem wzięte pomieszane, poprzestawiane. Już całą noc trwa uczta i bynajmniej nie jestem tu sam. Moje złoto pomimo murów wciągnęło i posadziło tu piękne dziewczęta, posłuchaj, jak dźwięczą ich gitary, oto jedna z nich cudownie się śmieje. Jest jej wesoło, mrugnęła do mnie! Jak gdyby z daleka brzęknęła struna i wartownik drgnął. Już nie zauważył tego, że oddychając gorąco i ciężko z bijącym sercem przekracza próg pomieszczenia, skąd dolatuje śmiech rozsypany pośród melodii niewidzialnych instrumentów.

— Matko Boska, pomóż mi! — drżącymi wargami wyszeptał wartownik. — Jestem zaczarowany, ja zginąłem!

Ale trwożne myśli ani nie zmartwiły go, ani też nie przestraszyły; pojawiły się jak obce i znikły zarazem.

— Otwórz więc, otwórz! — rozległ się kobiecy głos, sam dźwięk którego zawierał już całą cudowność i grację osoby mówiącej tak subtelnie i namiętnie. Wartownik jak w malignie wyciągnął rękę, odciągnął zasuwę i otworzył zasłonę okienka w drzwiach; zaglądnął do środka. Zalała go mgła tryumfującej pstrokacizny; wewnątrz złociły się kwiaty i barwne twarze, ale coś przeszkadzało obejrzeć celę dokładnie; patrzyło się jakby przez gazę lub mgłę. Ponownie rozległy się wyraźne dźwięki strun — pełne miłości, tęsknoty i upojenia, zaklinały duszę i ujarzmiały.

— Stój, ja zaraz… — wyjąkał wartownik otwierając drzwi drżącymi rękami; ale nie on to powiedział, lecz ten, kto był zaklęty w nim kieratem życia — zmartwychwstały zmarły — Dziecię — Olbrzym Radosnej Przyrody.

— A co to pan wyrabia? — mamrotał wartownik, wchodząc do celi. — Tak nie można, no cóż, posiedzę tutaj, ale niech pan przestanie rozrabiać.

Dopiero wówczas rozejrzał się baczniej wokoło, i ciężko runęła nań szara, więzienna pustka; podobnie jak wiatr rozpędzając dym pokazuje w znikających, zwiewnych i dziwnych formach najzwyklejszą perspektywę dachów, tak też on nagle dostrzegł puste łóżko z kawałkami łańcucha i prześwit w żelaznej kracie. Stał sam pośrodku, a obok nie było ani żywej duszy. Drud, skoczywszy nad głową wartownika w otwarte drzwi, prześliznął się pod sufitem olbrzymiego korytarza i pokonując zygzakiem zakręty, przeleciał omijając kilka kręconych schodów w główny szyb więziennej budowli. Nie miał żadnego planu, mknął zgodnie z otwierającą się pustką. Nagle spojrzał w górę i znalazł wyjście, tam — w górze, jedyne właściwe wyjście dla Druda. Wzbił się jeszcze wyżej z siłą, która nadała jego ruchom energię przypominającą szybkie machnięcie pałką. Wartownik na drugim piętrze aż przysiadł, inny na czwartym piętrze odskoczył i przywarł pobladły do ściany. Potem obaj krzyknęli. Drud niemal równocześnie z ich nieskoordynowanymi ruchami, zakrywszy głowę, rękami, przebił szklaną kopułę gmachu, którego oświetlony dach zaczął coraz bardziej opadać w dół, gasnąc i malejąc w miarę jak on nabierał wysokości. Odłamki szkła trzepotały w oświetlonej głębi szybu i rozpryskiwały się w dole, a zbieg sunąc szybciej niż spadające szkło znalazł się na wysokości dwadzieścia razy większej.

W końcu zatrzymał się oddychając z rzężeniem i bólem. Wstrzymał oddech, by wiatr skowyczący w jego uszach nie mógł rozerwać serca. Spojrzał w dół. Niewiele jaśniało tam ogni — rozrzuconych tu i ówdzie, pobłyskujących i rzadkich; to mrok cicho nastąpił na nie czarną nogą.

Drud rozpiłował kajdanki, łańcuch i pas; potem rzucił w dół żelazo, które opadało ze świstem, a w ślad za nim okrzyk: „Przydasz się tam na łaty!” Podarek ten, oddalając się z szybkością rosnącą w postępie arytmetycznym, rycząc i wyjąc jak bomba, doleciał do więzienia i rozkruszył komin.




XIII


Rankiem następnego dnia drgnęły i rozbiły się trzy serca. Wartownik zbiegł; naczelnik podał się do dymisji; minister, nie panując nad sobą, zaciskał pięści. Grzmot zburzył więzienie.

— Piwnica Auerbacha — powiedział w końcu minister. — Nikt w to nie uwierzy, więzienie i tak jest iluzją dla wielu.

Kalkulował dobrze: to co nieudowodnione — nie istnieje; to, co opowiadają żołnierze, tylko utwierdza powszechne o nich mniemanie oparte od dawien dawna na historyjkach o zupie z siekiery i niezliczonej liczbie głów nieprzyjaciół. Minister, winiąc Runę, udał się do niej, ze strachem oczekując chwili, gdy jego oczy zetkną się ze spojrzeniem dziewczyny, od tej chwili jednak nieosiągalnej. Powiedziano mu, że jej nie ma, że wróci pod koniec tygodnia z nieoczekiwanego wyjazdu. Gdy odjechał, Runa spojrzała przez okno.. Wydawało się, że jego kareta prześlizguje się niemrawo pośród szalonego ruchu ulic. Ze stoickim spokojem Runa odeszła od okna i zaczęła bawić się z psem.

Dzień ten uważała za przełomowy w życiu i oczekiwała na zbliżający się wieczór ze świadomością jasno określonego celu. Stała się szczególnie wymagająca dla siebie i wszystkiego, co ją otaczało; długo wpatrywała się w lustro, nie śpiesząc się wybrała suknię; często zatrzymywała się i w roztargnieniu wpatrywała się w przykuwający jej uwagę jakiś przypadkowy przedmiot, jak gdyby tym samym chciała wciągnąć go w to, co przeżywała. Od czasu do czasu otrzymywała wizytówki, ale wrzucała je do koszyka z brązu i odpowiadała: „Nie jestem zupełnie zdrowa”. Czas mijał powoli, lecz Runa nie nudziła się. Usiadła przy stoliku w buduarze, w rogu kartki w zamyśleniu narysowała twarz z uśmiechem patrzącą przez kraty. Potem otworzyła dziennik — tom o pozłoconych kartkach i rzeźbionej w starym srebrze obwolucie. Uważnie przekartkowała wszystko to, co dotychczas zapisała, i przekreśliła stronice ołówkiem; na następnej czystej kartce napisała gwałtownie jedyne zdanie: „Od 17 maja 1887 do 23 czerwca 1913 r. nic się nie wydarzyło”.

Tym samym wyrzuciła za drzwi i przekreśliła całe swoje życie, począwszy od dziecięcego bełkotu do owego strasznego dnia w „Solaille”. Wszystko z powodu oczekiwania.

Dzień mijał spokojnie. W jego nurcie człowiek płynął jak w łódce bez wioseł, ze spokojną duszą, pewny, że już dotarł tam, dokąd niesie go prąd rzeki.

Gdy zapadł zmrok, a było to już po obiedzie, który Runa ledwie tknęła, gdyż męczyło ją pragnienie zaspokajane od czasu do czasu wodą i herbatą z winem, lokaj przyniósł jeszcze jedną wizytówkę. Tym razem rozkazała: „Prosić!”. Powiedziała to bez niepokoju, ale w napięciu pokrytym uśmiechem.




XIV


Lokaj wprowadził naczelnika.

Jego twarz, chociaż jeszcze nie minęła doba, wyglądała tak, jak gdyby przeżywał ostatnio wiele nieszczęść. Ciężko, prostymi żołnierskimi krokami zbliżał się, patrzył prosto w twarz Runy, której ciemne oczy po dziecięcemu, swobodnie i lekko zareagowały na jego widok. Ukłonił się, wyprostował, ujął podaną mu rękę, automatycznie uścisnął ją, wypuścił i usiadł naprzeciw gospodyni. Wszystko to wykonał jak gdyby mechanicznie.

— Przyszedłem — zaczął i kontynuował głośniej — wyrazić moją bezgraniczną wdzięczność. — Naczelnik umilkł. — Wszystko było takie dziwne. Ale trudno mi to ocenić. — Wstał, ukłonił się raz jeszcze, i mimowolny, zapewne nieświadomy uśmiech nadzwyczajnego zadowolenia pojawił się na chwilę pod jego na poły siwymi wąsami; zaraz jednak twarz mu ponownie stężałą, jak gdyby uśmiechnął się sam do siebie, ot tak, rozmawiając sam ze sobą. — Tak, tego dnia nie zapomnę. Całe życie moje i moich dzieci jest uratowane, zabezpieczone, urządzone. Nie muszę teraz pracować. Ale jest pewna okoliczność. Pozwoliłem pani na spotkanie beze mnie, zgodnie z pani prośbą, nie prosząc i nie żądając niczego. Proszę to teraz potwierdzić. — Ależ ja nie rozumiem. — Runa zmarszczyła brwi i lekkim ruchem ręki dała do zrozumienia, że mowa petenta zdziwiła ją. — Nikt nas nie podsłuchuje, proszę więc mówić otwarcie. Mogę od razu potwierdzić, tak, dziękuję panu, jestem na zawsze panu zobowiązana.

— Teraz sytuacja zmieniła się. To ja jestem pani zobowiązany albo, jeśli pani nie zgadza się z tym, powiem, że już jesteśmy skwitowani.

Wygładził wąsy, skierował roztargnione spojrzenie na diadem błyszczący we włosach Runy i dostrzegł w jego blasku odbicie swojego szczęścia, co natchnęło go do dalszych zwierzeń.

— Zdarzyło się to o trzeciej godzinie po południu. Chciałem zamknąć okno w gabinecie, gdy moje spojrzenie padło na stół, gdzie leżał rozkaz pozbawiający mnie stanowiska z powodów, które wyjaśnić nie jest trudno. Pięć godzin składałem zeznania i bardzo się zmęczyłem. Co mogłem im powiedzieć? Człowiek przebił dach i odleciał, ale zgodzi się pani, że to żadne wyjaśnienie. Sam nie mogę w to uwierzyć i biorąc pod uwagę niejasne okoliczności, rezygnuję z racji rozumu. Co tu wyjaśniać? Jak rozumieć? Czemu wierzyć? To zagadkowa historia. Proszę wybaczyć mi tę dygresję. Zatem pod papierem leżał płaski, wełniany woreczek o wadze trzydziestu dwu funtów pełen złotych monet ułożonych w słupki i zapakowanych w biały zalakowany papier. Oprócz tego znajdowała się tam zamszowa torebka, w rogach której były trzy brylanty o wadze stu dziesięciu karatów. Nie było wątpliwości, że podarek był przeznaczony dla mnie, bo dołączono także tę oto karteczkę. — Naczelnik podał wyciągnięty z mankietu karteluszek, na którym dużymi i niestarannymi literami napisano: „Niech pan będzie także wolny”. Runa przeczytała i oddała kartkę; jej zdziwienie minęło dzięki oczywistemu rozwiązaniu zagadki. Naczelnik kontynuował:

— Tak. Oczywiście ten cud jest dziełem pani rąk. Sto dziesięć karatów. Ich wartość obecnie, mimo że upadła, wedle kursu wynosi dwieście pięćdziesiąt tysięcy plus trzydzieści pięć w złocie, czyli razem prawie trzysta tysięcy, to znaczy niemal jedna trzecia miliona. Zrobiłem te wyliczenia nocą, bo nie mogłem usnąć. Proszę mi je wybaczyć. Są rezultatem minionych silnych wrażeń.

— To nie ja — Powiedziała Runa, śmiejąc się i ciesząc, że człowiek ten jest szczęśliwy. — Jednak niech pan wie, gdyby to się nie zdarzyło, to i ja zrobiłabym dla pana wszystko.

Naczelnik mrugając powiekami, uważnie spojrzał na nią, uśmiechnął się, poczerwieniał i wyciągnął rękę z blaskiem w oczach zmuszającym do uświadomienia, że gorycz jest także i w jego sercu.

— Proszę wybaczyć, że pierwszy wyciągam rękę do pani, do damy i dziewczyny; nie jest to przyjęte, ale muszę pani rękę uścisnąć. Zawsze wierzę tym, którzy mówią i patrzą prosto w oczy. Cieszę się, że tak jest. Teraz jestem zupełnie spokojny, między nami nie było cienia.

Podała mu rękę, lecz przypomniała swoje kłamstwo i odwróciła twarz.

— Cień był — powiedziała — ale tylko we mnie. Między nami nie było cienia. Żegnam pana. Lepiej tego już określić nie można, przyczyna dobra tkwi w panu. Proszę iść, niech pan będzie szczęśliwy i wie, że odłamki szkła mogą stać się brylantami, jeśli na nie spojrzy ten, kto w tak dziwny sposób opuścił pana.

Gość wstał, podniósł do ust nerwową, pachnącą rękę, odwrócił się i wyszedł tak, jak wszedł, patrząc wciąż prosto przed siebie. Runa odsunąwszy kotarę, odprowadzała go wzrokiem. Kiedy znikł, zadumała się.




XV


Zapadł mrok, ale Runa nie okazywała najmniejszego zaniepokojenia czy smutku; nie szła na górę. Wiedziała w jakiś dotychczas niejasny sposób, że Drud zjawi się na górze; wiedziała także, że o swoim przybyciu powiadomi ją jakimś szczególnym znakiem. Zmęczona oczekiwaniem usiadła i zaczęła czytać książkę.

Jakie to dziwne, gdy pieścimy całą duszą coś, co jeszcze nie nastąpiło, odnajdując i uprzedzając to w książce mówiącej o czymś zupełnie innym. W takich chwilach jakakolwiek książka jest napisana w tajemniczym języku; jej tekst, jej bogata i subtelna argumentacja, i barwna akcja — wszystko to śpi nieruchomo. Coś swojego pływa po wierszach pełnych napięcia, pozostawiając wzrokowi linie i uskoki znaków odtąd nieznanych. Czasem tylko zostaje zrozumiałe jakieś poszczególne słowo, ale wówczas tym bardziej stłamszona dusza rzuca się do ucieczki przypominając zdrajcę, który uświadomił sobie coś takiego jak honor. To zanika, to ponownie rozlega się cykanie zegarka — tak właśnie od czasu do czasu może stać się zrozumiały tekst, ale szybko nadbiegająca fala tęsknoty wzywa do rzucenia się z zamkniętymi oczami ku bliskiej już przyszłości, przywołując ją łoskotem bijącego serca.

Długi jest taki dzień i wyciska na człowieku wieczne piętno. Runa, czytając lub właściwie trzymając książkę na kolanach, patrzyła w dal, poza siebie — tak właśnie spędziła jedną, a potem i drugą godzinę. W połowie trzeciej godziny oczekiwania nieznany muzyk zaczął grać rapsodię; przerwał i ponownie zagrał. Wówczas wszystko okazało się na swoim miejscu — jaśniej zapłonęło światło, głośniejszy stał się hałas uliczny, i dziewczyna, powstrzymując się, ażeby nie biec, udała się na górę.

Światło sączyło się na dywan. Przecinał je cień człowieka. Runa zatrzymała się, zapominając wszystko, co chciała powiedzieć, ale ścisnąwszy ręce nie ruszyła dalej, dopóki się nie opanowała.

Gdy jej się to udało, weszła. Zaraz, też wpatrując się w nią z uśmiechem zbliżył się Drud. Był w zwykłym, czarnym ubraniu, wyglądał jak najprzeciętniejszy człowiek; dziewczyna czuła się bardziej przytomnie i pewnie aniżeli za pierwszym razem, chociaż podobnie jak w więzieniu znalazła się na granicy oszałamiającego światła. Jednak w ogarniających nas stanach jest jakaś ślepa, ratunkowa linia, poza nią już nic nie jest widoczne, tylko mgła, od której uciekamy w krąg bieżących wydarzeń.

Drud zapytał:

— Czy nie zwątpiła pani? Jeśli mnie kto przywołuje, przychodzę zawsze; przyszedłem więc, zapaliłem światło i zacząłem grać.

Runa gestem wskazała krzesło i sama także usiadła powoli, nie mogąc oderwać wzroku od jego oczu jak wędrowiec, który z daleka dostrzegł ogień. Powiedziała mimowolnie, prosto i dobitnie:

— Jak ja czekałam, ja, która nigdy nikogo nie oczekiwałam!

— Jesteśmy razem — ciągnął, ponieważ te słowa chciała i ona dodać. — Wiele myślałem o pani. Odrzućmy to, co nie jest istotne; o najważniejszym należy mówić od razu, bo może zasnąć jak fala oblana z okrętu oliwą. Przyszedłem zaspokoić swoją ciekawość i wysłuchać panią; czekałem na ten dzień. Tak, czekałem na ten dzień — w zamyśleniu powtórzył — dlatego że odnalazłem cudowną siłę. Nie powinniśmy się wzajemnie krępować; niech nasza wewnętrzna więź będzie zwiewna. Proszę mówić, słucham.

Wstała, wyciągnęła ręce jak w szoku.

— Przysięgam, że dzień ten jest dla mnie równy zmartwychwstaniu lub śmierci.

I nagle Gall jak błyskawica przemknął przez jej duszę. Nie wiedziała jeszcze, co oznacza to nieoczekiwane pojawienie się tego obrazu. Zrodziło się w niej prawdziwe pragnienie nienasyconej władzy, przypominające lawinę. W zapamiętaniu zwróciła się sama do siebie: „Runa! Runa” i szepcząc swoje imię jak Boga, usiadła z uśmiechem rzeźbiącym na jej cudownym obliczu odbicie tego stanu.

W tym momencie do pokoju wszedł biały wodołaz o ludzkich oczach; skierował je na Druda, powęszył, zawył i cofając się zaczął skomleć.

Drud cicho powiedział:

— Leżeć. Leż i słuchaj.

Wówczas olbrzymi pies, jak gdyby rozumiejąc słowa, potulnie położył się między nim a Runą i zwiesił język.

— Myślałem o pani wiele i dobrze- powiedział Drud.

Pełna zewnętrznego spokoju Runa przypatrywała się jego twarzy; zatrzymała wzrok na niefrasobliwej linii ust, zdecydowanym podbródku, ciemnych wąsach, masywnym czole pełnym wzniosłej ciężkości i zajrzała w jego oczy, w których ciemniejąc taiło się coś niepojętego. I wtedy w czasie nie większym niż mgnienie oka nagle cały powiew i echo iluzji, którym zawsze oddajemy jakąś część naszego żywota, z przekonującą siłą bliskiego krzyku spojrzało w jej oblicze wiązką oczu przepięknych i subtelnych, pochodzących z krainy rajskich kwiatów, aniołów i czarodziejek. Runa chwyciwszy wachlarz, gwałtownie zamknęła go; szelest masy perłowej odgonił dziwny stan. Powiedziała:

— Należy, by pan zapanował nad światem. Jeśli celu takiego dotychczas pan nie ma, to wcześniej czy później pojawi się; lepiej będzie, jeśli teraz zgodzi się pan ze mną. A więc wyobrażam sobie, że nie w cyrku i nie w innych miejscach zrodzonych z kaprysu, ale z pełną świadomością wielkiego celu obwieści pan o sobie dzięki długiej i powietrznej podróży, zmierzając do zaszokowania i pociągnięcia za sobą ludzi. To, co stało się w cyrku, będzie wszędzie. Ameryka ocknie się od złota i przekrzyczy wszystkich; Europa odmłodzi się; szaleńczo zawyje Azja; dzikie plemiona zapalą święte ogniska i złożą hołd nieznanemu. Przetoczy się grzmot i łoskot; regułą będą bezsenne noce, wariaci w swoim odosobnieniu zaczną wyłamywać kraty, dorośli przemienia się w dzieci, a dzieci będą starały się panu dorównać.

Jeśli teraz, póki zjawisko jest nowe, władze nie zawahałyby się rozmiażdżyć pana, to po dwóch, trzech miesiącach powszechnego szału znajdzie się pan pod ochroną społeczeństwa. Zrodzą się niezmierzone nadzieje. Złożą im daninę ludzie o dziwnych skłonnościach duszy — we wszystkich sferach i dziedzinach egzystencji. A pan na pewien czas znowu zniknie, dopóki nie rozniesie się fama, gdzie się pan znajduje.

Zgodnie z pańską sytuacją, celem i charakterem będzie pan musiał prowadzić taki tryb życia, który działałby na wyobraźnię — centralną siłę duszy. Znajdę i dam panu pieniądze. Naczelnik wie o pańskim bogactwie, ale ono może być znikome. Dlatego gigantyczny pałac nad brzegiem morza może w pełni zaspokoić oczekiwania wszystkich. Powinien być obliczony na olbrzymie tłumy, procesje, ludność z różnych miast, bez ciasnoty, pełen luksusów i kolorów, pałac wysoki jak niebo ze śpiewającą głębią królewskich amfilad.

Wówczas zaczną do pana przybywać ludzie z wszystkich krajów, ras i narodowości. „Drud” będzie dźwięczało jak „duch”. Pielgrzymi, poszukiwacze sensu życia, wszelkiego rodzaju marzyciele, tajemnicze istoty, wszyscy rozczarowani, cierpiący z powodu splinu i tęsknicy kandydaci na samobójców, niezrównoważeni i półwariaci, subtelni wyznawcy religii kwiatów i ptaków, sumienni uczeni, ofiary wszystkich kataklizmów, kombinatorzy i poszukiwacze przygód, wynalazcy i romantycy, żebracy i nędzarze, wreszcie kobiety, całe legiony kobiet z porażonym wzrokiem i z bagażem uniesień, których w normalnym życiu nie miały gdzie wyrazić. I będzie to wielka pana armia.

Jednocześnie razem z tymi wszystkimi pojawią się pana zwolennicy, agenci i kapitały; najbardziej różnorodne, sprzeczne wzajemnie pragnienia będą zmierzały do znalezienia w panu punktu oparcia. Gazety w pogoni za zyskiem będą drukowały wszystko — i to, co pan im przekaże, i to, co stworzą inni przewyższając być może pod względem bezsensowności doświadczenia minionych stuleci. Pan też napisze książkę, która będzie opublikowana w takiej ilości egzemplarzy, żeby każda rodzina na ziemi mogła ją przeczytać. W tej książce napisze pan o sobie, wszystkiemu przydając jeden jedyny sens, że tajemnica i warunki szczęścia zależne są od woli i rąk pana, w co uwierzą wszyscy, ponieważ pod pojęciem szczęścia pojmują to, co jest nieosiągalne.

Później pojawi się u pana jeszcze więcej ludzi i będzie pan rozmawiał z nimi, ukazując się im nieoczekiwanie. Najbardziej proste pańskie słowa wywołają nie mniejsze wrażenie, aniżeli przemówiłby kamienny sfinks. I z niczego, z pustej frazy pozbawionej konkretnego sensu, wybuchną legendarne obietnice mknące jak lawina, zmiatające po drodze stare wyobrażenia.

Stare wyobrażenie powiada: „Góra i upór”. Nowe będzie brzmiało: „Cud i szczęście”. Ponieważ po dziś dzień problem szczęścia nie został rozwiązany przy pomocy dostępnych środków, to ludzie zechcą go rozwiązać środkami niedostępnymi, a rozwiązanie pozostawią panu. W tym czasie w klubach pańskiego imienia, w czasopismach, gazetach i książkach notujących każdy pański krok, każde pańskie słowo czy wrażenie, w prywatnych rozmowach, kalkulacjach, sporach, w przejawach nienawiści, w okrzykach zachwytu pojawi się bezprzedmiotowa wiara, która od dawien dawna nieumiejętnie wskrzeszana jest w sposób zasługujący tylko na uśmiech politowania.

Wówczas to bez dynamitu, strzelaniny i skomplikowanych czynności mózgowych jasna świadomość prawdziwego cudu — uosobionego w panu — uczyni każdą władzę na tyle wiotką, że z chwilą wyraźnie postawionego żądania „ja lub oni” cała ziemia powie „ty”. Nic jej nie powstrzyma. Będzie myślała, że posiadła skrzydła.

Dziewczyna cała ogarnięta uniesieniem i promieniującym blaskiem umilkła; potężna ale i cudowna siła porywających ją gigantycznych planów nie znikła z jej oblicza, lecz mimo to coraz ciszej i wolniej rozlegały się ostatnie słowa Runy. Wówczas zrozumiała, że Drud odwrócił się od niej, że jej słowa zostały odrzucone z jeszcze większą siłą. Była u kresu wytrzymałości nerwowej. Jeszcze nie zdążyła odczuć całej potęgi ciosu, gdy rozległo się ostre i zimne słowo:

— Nie.

Drud ciągnął dalej:

— Musiałem pani przerwać. Proszę posłuchać. Oczywiście, za pomocą pewnych wielkich dokonań mógłbym zniewolić wszystkich, ale cel ten napawa mnie wstrętem, przeszkadza mi żyć. Nie jestem zarozumiały. Pani spyta, co mi to daje? Odpowiem: uśmiech. A oprócz tego jestem namiętnie przywiązany do kwiatów, morza, podróży, zwierząt i ptaków; do pięknych tkanin, marmuru, muzyki i niezwykłości. Poruszam się z szybkością wiatru, ale lubię także spacerować po uroczych ścieżkach. Z lubością przeglądam książkę z ilustracjami i sprawia mi zadowolenie, gdy nocą spuszczę się na statek, wywołując zdumienie w mesie: „Skąd ten tu się wziął?” Czyż ja mam tasować tę zdartą, starą talię kart, co zwie się ludzkością? Nie podoba mi się ta gra. Ale niech pani spojrzy na kształt mojego świata, a ja wyjaśnię jego cały złożony kod. Proszę spojrzeć; tam jest cień; rzuca go róg stołu, fotel i zagięcie portiery, zarys domniemanej istoty o ludzkich kształtach z osobliwym nieziemskim wyrazem twarzy. Już jutro, gdy cień ten będzie zapomniany, pewna myśl bliska jemu i z nim spokrewniona zacznie życie nieśmiertelne, wyraziwszy dla nieobliczalnie znikomej odległej przyszłości pewną swoją demonstrowaną teraz siłę. Róże, które rozdzielają nas, zaczynają rozwierać swoje płatki. Dlaczego? Ponieważ wnet nastąpi świt i one o tym wiedzą. Zanim pożegnamy się, powiem, jakich słów oczekiwałem od pani. Oto te nienarodzone dzieci, oto ich zwłoki, proszę je pochować: „Proszę wziąć mnie na ręce i pokazać wszystko z góry. Z tobą będzie mi niesamowicie dobrze”.

Drud podniósł się, zbliżył do okna i zaczął patrzeć, jak unosi się ciemna poświata poranna, a gwiazdy drżąc szykują się, by stoczyć za horyzont.

— Przysięgam, — powiedział Drud — że nie odczuwam ani złości ani urazy, lecz tylko smutek. Ja mogłem panią kochać. — O! — wypowiedziała Runa z odcieniem tak niejasnym, ale na tyle zrozumiałym, że zbladł i szybko odwrócił się do niej, dostrzegłszy już inne, zimne i dumnie uniesione oblicze. Nic nie przypominało w niej teraz pałającej przed chwilą uniesieniem istoty. Wydawało się, że siłą niesamowitego opanowania błyskawicznie wykorzeniła nawet wspomnienie o tych chwilach, gdy w porywie namiętności pragnęła postawić swą dumną nogę na szczycie szczytów. I Drud zrozumiał, że rozstali się już na wieki wieków. Dziewczyna zaś mierzyła go wzrokiem pełnym zimnej ciekawości, w którym było coś wstrząsającego. Tak patrzy się na pajaca.

Drgnął, zamarł, potem szybko zbliżył się ku niej, wziął za ręce i zmusił do powstania.

Wówczas coś drgnęło w jej rysach bladym i smutnym ciepłem, ale znikło szybko jak iskra.

— Patrz więc — powiedział Drud, obejmując ją za talię. Jej serce zadrżało, ściany poruszyły się, wszystko zafalowało wijąc się obok, salę odciął masywny zarys okna. — Patrz — powtórzył Drud mocno przyciskając przerażoną dziewczynę. — Od tego oddalasz się!

Znaleźli się wkrótce wśród wspaniałych zarośli — tak wydawało się Runie, w gruncie rzeczy zaś pośród wierzchołków drzew z pobliskiego sadu, które nagle uleciały w dół. Zaczęło świtać; przestrach, chłód i zdziwienie zmusiły ją do uczepienia się rękami piersi Druda. Omal nie oderwała się, z dziwnym zadowoleniem oczekując na bliską i szybką śmierć, ale Drud przytrzymał ją.

— Głuptasku! — zawołał surowo. — Mogłabyś oglądać ziemię jak kielich kwiatu, ale ty chcesz być tylko upartą gąsienicą.

Jednak tym żartem nie zdołał pozbyć się uczucia ciężaru i szybko zaczął opadać.

— Jeśli nie ma tutaj władzy, to pozostanę na dole. — Runa wypowiedziała te słowa ledwie dotknąwszy ziemi, gdzie też od razu oparła się o drzewo, opanowując drżenie nóg, a potem nie oglądając się ruszyła po stopniach w górę tarasu. Drud stał na dole i patrzył na oddalającą się Runę.

— A więc? — powiedział.

Dziewczyna odwróciła się.

— Wszystko lub nic — powiedziała — Chcę władzy.

— A ja — odrzekł Drud — chcę widzieć w każdym lustrze swoją twarz. Niech ci wybaczy poranek.

Kiwnął i znikł. W oddali zapaliło się światło, ukazując niejasny zarys chłodnych już alei. Runa stała jeszcze tam, gdzie przystanąwszy powiedziała: „wszystko”, ale to „wszystko” było wokół niej, było nieodłączne i właściwe dla każdego człowieka, czego też nie rozumiała.

Światło zajaśniało mocniej, oświetliło kwiaty, pozłociło szpary zasłon i rozcięło mglistą ciszę pałacowych sal gęstym blaskiem porannego ognia. Wówczas dziewczyna, płacząc — po jej znieruchomiałej twarzy powoli spływały ku kącikom ust łzy, jak rosa błyszcząca na dumnym kwiatku — napisała do ministra kilka zdań pełnych chłodnej i nieco zdawkowej serdeczności. A w ostatnim wierszu zauważyła:

„Widziałam i poznałam go. Nic strasznego. Proszę się nie obawiać; to — marzyciel.”




XVI


Dwaj chłopcy żyli i bawili się razem, potem wyrośli i rozstali się, a gdy ponownie spotkali się, już dzieliło ich całe życie.

Jeden z tych chłopców, którego teraz nazywamy Drudem lub „Podwójną Gwiazdą”, przebudziwszy się pośród nocy, zbliżył się do okna, oddychając mokrym wiatrem przenikającym przez mgłę. Na dole, wokół latarni morskiej, pośród przyćmionego odblasku, napływały ku czarnej ścianie, pokryte zieloną pianą zwały fal i piętrząc się przed potężną kolumną wieży, padały u jej podstawy lawiną wody przemieszaną hukiem wystrzałów. W mroku czerwony lub żółty błysk lampy, przesłaniając gwiazdy, wskazywał ruch parostatków. Wyjące syreny potęgowały chwile grozy i szału. Z lewej strony mroku pobłyskiwały rozproszone światła oddalonego miasta.

Gdy coś nam doskwiera, to widok, który tłumi chwilowo ból, czyni go bardziej dotkliwym wówczas, gdy człowiek przestając rozmyślać ponownie koncentruje się na swojej ranie. Drud uginał się pod naporem przygniatających go myśli jak tragarz pod ledwie dźwiganym ciężarem; cierpiał i żeby nie wsłuchiwać się w siebie, zaczął chodzić.

Stubbs, dozorca Latarni Lisskiej, skończył już zajmować się lampami, to znaczy już je napełnił olejem rzepikowym i zszedł do niższych pomieszczeń.

— O! — zawołał. — Już pan wstał?

Drud odwrócił się, patrząc smutnymi oczami na swojego współtowarzysza dziecięcych zabaw.

— Jesteś smutny, a może chory? — zapytał sadowiąc latarnika na łóżku obok siebie. — Porozmawiajmy jak niegdyś bywało.

— Jak niegdyś? — powtórzył Stubbs ze smutkiem. — Niegdyś siadałem, słuchałem, dziwiłem się, śmiałem się i spędzałem bezsenne noce w mroku, rozmalowanym po twoich opowiadaniach najbardziej jaskrawymi farbami. Już czas na kolację. — Wziął z kąta drewno i przykucnął przy kominku rozdmuchując ogień.

Drud zbliżył się do niego, czuł się paskudnie. Zauważywszy, że drewno należy rozpalać od dołu, zręcznie ułożył polano i ogień rozpalił się jasnym płomieniem.

— Stubbs — zaczął mówić — od tego dnia, gdy leżałem umierając, a ty siedziałeś przy mnie i odmierzałeś po kropli na łyżce wątpliwy wynalazek doktora Marmaduka, minęło wiele czasu, lecz niewiele dobrych minut. Usiądźmy i zapalmy jak ongiś indiańską fajkę pokoju.

Na początku opowiemy o Stubbsie, o jego wyglądzie. Był to człowiek niewielkiego wzrostu, o długich włosach, przypominających wachlarz na zakurzonym kołnierzu starego munduru; jego wystrzępione spodnie, spod których ledwie widoczne były rude czubki butów, zamiatały podłogę frędzlami.. Chudą twarz o wyostrzonych rysach wyszczuplały zaczerwienione policzki z wystającymi kośćmi; wątły, lecz szeroki w ramionach, jak się zdawało, przypominał w krzywym zwierciadle tych, co w odróżnieniu od dryblasów, są istotami spłaszczonymi. Ale miał wspaniałe kocie oczy.

— A więc, fajka pokoju…

— Gdzież ona? — Stubbs, udając obojętność, powoli obejrzał półki i wszystkie kąty pokoju. — Znalazłem. Tak długo jej nie paliłem, że z munsztuka zalatuje coś kwaśnego. A jaki tytoń?

— Weź ten w blaszanym pudełku. Usiądź przy mnie. Poczekaj, nie ruszaj zapałek. A co to za książka? Tam w rogu.

— To — odrzekł Stubbs — książeczka dość poważna; sama tam wpadła.

Drud wziął książkę. — „Sztuka jako forma rozwoju społecznego” — głośno przeczytał i wyrwał z dzieła garść stronic, mówiąc przy tym: — Tego rodzaju książki są dobre do wszystkiego oprócz podstawowego celu — potem zapalił kartkami fajkę. Zaciągnąwszy się kilka razy, z powagą wręczył ją milczącemu Stubbsowi. Ten był jeszcze nadęty, ale już z iskrami zadowolenia w oczach; zaczął też wypytywać o pobyt w więzieniu.

— Przychodził prokurator — powiedział Drud, patrząc w ogień. — Denerwował się, zadał kilka bzdurnych pytań. Nie odpowiedziałem, w końcu wygoniłem go. Była jeszcze… — Drud wypuścił gęsty kłęb dymu. — Ale latarnia mimo wszystko jest dobra, co, Stubbs, jednak i tak jutro muszę odejść.

— Znowu — ze smutkiem zauważył latarnik.

— Mam powody, żeby nieco się rozerwać. Więcej radości, Stubbs! Wiesz już o tym, jaka euforia zapanowała w cyrku. Coś podobnego zrobiłem w różnych punktach ziemi, przeczytasz o tym w gazetach.

— Wyobrażam sobie! — rzekł Stubbs. — W gruncie rzeczy mało mówię, to z przyzwyczajenia, ale jak tylko przypomnę sobie, kim jesteś, to pode mną jakby zapalało się krzesło.

Drud zmarszczył brwi i ukrył uśmiech w wąsach.

— Czy słońce cię nie zadziwia? — spytał bardzo poważnie. — A to uderzenie fali? A ty sam, gdy ze zdziwieniem odnajdujesz własne odbicie w głębiach swego serca i mówisz: „to ja, ja, ja”, i wsłuchujesz się w tę złudną chwilę, i zamykasz w szczelinie swej źrenicy stumilowy szmat nieba i morza — czyż wówczas jesteś tak głupio i zarozumiale spokojny?

— Dobrze, dobrze — mitygował go Stubbs. — A co powiesz, gdy spytam, czyś się nie zakochał?

Wymówił te słowa z odcieniem tak szczerego i naiwnego zatroskania, że Drud wybaczył mu tę spostrzegawczość.

— Chyba nie… — wymamrotał popychając nogą polano. — Kontrast był zbyt szokujący. Całe sedno tkwi w kontraście. Czy zrozumiałeś z tego cokolwiek? — Wszystko! — ze strachem wyszeptał Stubbs. — Kawa gotowa.

— Dość o tym; powiedz, przestałeś pisać wiersze czy nie?

— Nie — odrzekł Stubbs dobitnie; jego oczy zabłysły przy tym żywo i z pożądaniem. Niejeden raz widział siebie na cokole żeliwnego pomnika, jak wyciąga wieszczą rękę ponad rozsłonecznionym placem. Ale w jego poczciwej duszy poezja leżała plackiem, bo z braku miejsca nie mogła się poruszyć. Podobnie jak grad, zrodzony z naelektryzowanych chmur i wichru, dźwięcznie stuka po tamburynie, a głucho bębni po beczce. — Nie, pod tym względem nie będzie między nami zgody. Wiersze pisze, coraz łatwiej, mam nawet, że się tak wyrażę, nie tyle genialne, co doskonałe strofy.

Gdy tylko zaczął mówić o wierszach — mógł je pisać o każdej porze dnia, wierząc w ich ponadczasowe wartości — był przekonany, że Drud drażni się z nim, co spowodowało, że jego kości policzkowe spąsowiały, głos zadźwięczał, a ręce wpiły się we włosy i odrzuciły je ku górze, jak jakiś gorejący krzak.

— Chcę ci przeczytać „Telegrafistę z podziemi”.

— Wyobraź sobie, że chcę usłyszeć — śmiejąc się kiwnął głową Drud — tak, i to jak najszybciej.

Z nieukrywanym zadowoleniem Stubbs. wytaszczył ze skrzyni całą stertę zeszytów. Kartkując je mruczał: — Ale to jeszcze niedopracowane, w pierwszej redakcji, tu, niczego sobie — i temu podobne uwagi, świadczące o ogarniającym go amoku. W końcu zatrzymał się na rękopisie upstrzonym kleksami.

— Proszę posłuchać — powiedział Stubbs.

— Słucham — odrzekł Drud.

Latarnik zaczął mówić śpiewnie: W znoju wiosennym i wietrznym
		Przyoblokę się w obłok biały,



		Porzucę królestwo ziemskie



		I zejdę w podziemie śmiało.



		Tam — Piekło. Tam świece płoną



		Z człowieczego sadła;



		Tam pamięć o spotkaniu żywotna



		Z istotą z innego świata.



		Moją natchnioną lirą depeszę



		Ślę z brzegów Styksu,



		Temu, kto w księżyca świecie



		Poszukuje ognistego Iksa.



		Grzmiąc podziemnym łoskotem



		Demon…








— Teraz — powiedział Drud — poczytaj coś innego.

Stubbs posłusznie zatrzymał się.

— Wiem — potulnie zauważył — że ta forma ci się nie podoba, ale teraz wszyscy tak piszą. Jakie jest twoje wrażenie?

— Żadne.

— Jak to? Zupełnie żadnego wrażenia?

— Tak, to znaczy w tym sensie, jakiego oczekujesz. Przeżywasz to wszystko jak zakochany głuchoniemy. Twoje wiersze są podobne do tępej piły, szarpią duszę nie rozdzielając jej. Tworzyć, to znaczy rozdzielać, wprowadzać coś swojego w obręb obcej duszy. Zważ, czytając Merimeego, już nie wyjmę Carmen z jej olśniewającego gniazda — ono pozostało na zawsze; artysta rozciął duszę i wstawił w nią brylant. W jaki sposób to osiągnął? Otóż zabrał to wszystko z mojej duszy, co przypominało ten porywający, dumny obraz, mimo że to wszystko sprowadzało się do błysku spojrzeń, rozrzuconych wśród tłumów, wspomnień muzycznych, ornamentu, pejzażu, nastroju lub snu, byle tylko wrażenie było podobne do Cyganki Carmen. Z okruchów wypieka się chleb. Z ziarenek piasku dojrzewają winogrona. Ivanhoe, Ahaswer, Quasimodo, Carmen i wiele innych posągów zostało wciśniętych przez twórców w zagrody naszych dusz. Jak kurczy się mgławica, tworząc planetę, tak też wyrasta obraz, który tężeje, przeciąga się, strzela palcami i budzi się do życia w rozciętej duszy uspokoiwszy wyobraźnię tęskniącą za nim bez ładu i składu.

Jeśli pióro, którym piszesz, nie jest piórem łabędzia lub orła — to wszystko odbija się na tobie, Stubbs, jeśli papier nie jest żywym, subtelnym i wzniosłym przyjacielem, to także odbija się na tobie, Stubbs; jeśli brak ci świadomości, że wszystko to co zamyśliłeś i wykonałeś, mogłoby być jeszcze stokroć doskonalsze niż teraz, — możesz położyć się i usnąć, a snem twoim będzie proste życie. I wtedy zawołasz: „Pod fałdą odzienia twego przejdę życie i umrę; dziękuję ci, Boże, za wszystko”.

Ale dosyć już tego chłostania. Zapamiętaj: „depeszę natchnioną lirą” wysyłają pisarze sztabowi do praczek. „Żywotna” — to określenie używane w stosunku do kotów. Oprócz tego wszystko to, co powiedziałem, sam wyczuwasz, ale nie chcesz zrozumieć z uwagi na niewiedzę i przekorę.

Stubbs, wysłuchawszy Druda, odłożył z ponurą miną zeszyt, wymył kubki, postawił na zabrudzony stół i wydłubał z beczki plaster solonej świniny. Rozcinając ją wielkim nożem, obmyślał coś, a potem roześmiał się dobrodusznie.

Drud zastanowił się głośno, czy nie jego bezlitosna tyrada podziałała tak korzystnie na gorące serce poety.

— Zgadłeś — powiedział Stubbs z blaskiem zwycięstwa w wilgotnych oczach. — Widzę po prostu, że mało znasz się na poezji.

— Rzeczywiście, nigdy nie pisałem wierszy. Ale mimo wszystko posłuchaj mojej rady: gdy tutaj w tym twoim gołębniku zjawi się uśmiechnięta postać kobiety, to z całkowitą pogardą dla geniuszu weźmie twoje spodnie i przyszyje do nich guziki, a ty stracisz przez to mniej czasu. Będziesz owijać ją ciepłą kołdrą i smarować masłem chleb. Oto czego bym ci życzył. Daj mi jeszcze cukru.

Stubbs zrobił wielkie oczy i nagle spochmurniał.

— Kobiety zabijają twórczość — wymamrotał — te istoty biorą nas w swoje ręce i niszczą. — Stubbs, odganiając chmarę jasnowłosych zjaw, które zleciały się jak muchy do cukru, gdy tylko zaczęto o nich mówić, wzburzył dłonią włosy, a potem wyciągnął rękę. — Proszę, wsłuchaj się! To chyba niezłe: Grzmiąc podziemnym łoskotem, demon rozcina skały; granitem swym i kindżałem fetuje nowe mieszkanie. O gdyby…

— Stój! — powiedział Drud; w tym momencie wiatr, uderzając w okno z nieoczekiwaną siłą, omal nie zgasił lampy; zaszeleściły stronice olbrzymiego zeszytu Stubbsa i coś podobnego do dźwięku ucichającego kamertonu zadźwięczało w kącie.

— Co tam tak subtelnie i delikatnie dźwięczy? — spytał Drud. — Czy to nie harfę zgubił Eol?

Stubbs powiedział:

— Najpierw objaśnię, a potem pokażę. Podczas długich nocnych godzin wymyśliłem i zrobiłem maszynę dla radowania słuchu. Po Bożym Narodzeniu, Nowym Roku, dniu urodzin i wielu innych dniach nie tak znów ważnych, ale mających niewytłumaczalny związek ze stanem duszy, pozostaje wiele pustych butelek. Proszę popatrzeć — oto fortepian Stubbsa. Mówiąc to, wyciągnął zza zasłony poziomo ustawioną drewnianą ramę; pod jej górną listwą wisiał na sznurkach cały szereg maleńkich i dużych butelek; ich dna były odcięte. Ta muzykalna konstrukcja, kołysząc się w rękach Stubbsa, dźwięczała; latarnik wziął pałeczkę i przejechał nią po rzędzie butelek w prawo i w lewo; rozległ się akord, podobny do dźwięku pośredniego między śmiechem i zawodzeniem, jaki wydaje znerwicowany człowiek, jeśli się go mocno połaskocze.

— Co ci zagrać? — spytał Stubbs, wywijając swoją pałeczką „dzyń-dzyń” i,di-di-do-don”. Dźwięk był niegłęboki i przyjemny, jak prosty uśmiech. — Co więc zagrać? Taniec lub pieśń albo, jeśli chcesz, melodię operową? Stopniowo rozszerzyłem swój repertuar do osiemnastu — dwudziestu kawałków; moje ulubione melodie to „Wiatr w górach”, „Fandango”, „Santa Lucia” i jeszcze coś niecoś, na przykład walc „Pachnący kwiatek”.

— Spróbujmy „Fandango” — powiedział Drud, sadowiąc się na krześle z fajką w zębach. — Zaczynaj, a ja będę pogwizdywać i w ten sposób będziemy mieli flet, lirę i dzwonki.

Stubbs przerzucał pałeczkę pośród śpiewających butelek szybkimi niezmordowanymi ruchami ręki i zaczął odtwarzać piękną melodię, pełną radosnego triumfu życia. Ale już po pierwszych taktach specyfika instrumentu, stworzonego nie dla liryki, lecz dramatu, zmusiła koncertujących do zaniechania podjętej melodii.

— Spróbujmy coś innego. — Drud zaczął cicho gwizdać, przysłuchując się… — O, to, to będzie tak samo brzmiało z orkiestrą.

— Proszę zagwizdać raz jeszcze. — Stubbs przechylił głowę, nasłuchując, wreszcie uchwycił motyw. — Aha! Na średnim rejestrze. Zadzwonił pałeczką. Drud podał ton, gwiżdżąc z przejęciem, był to zwinny, elektryzujący gwizd o miękkiej tonacji. Gwizdał wspaniale. Stubbs był także w transie. Grali walca z „Fausta”. Oto przesunął się cichy cień Małgorzaty; w ślad za nią podążał w zamyśleniu delikatnie uśmiechający się młodzieniec we wspaniałym ubraniu i z próżną duszą.

— To jest świetne, dobrze! — krzyknął Stubbs, gdy skończyli. — Teraz zapalimy. Co następne?

Śmiejąc, paląc i niepokojąc się, żeby Drud nie powrócił z cichej krainy muzyki ku ponurej rzeczywistości, Stubbs pośpiesznie przygrywał, podtrzymując w nim dziecięcą chęć przedłużenia radosnej zabawy. W ten sposób przechodząc od jednej melodii do drugiej, rozpoczęli i przegrali piosenkę „Ben-Belt”, którą śpiewa Trylby u Dumourieza, „Długą drogę do Tipperary”, „Krzyż Południowy”, drugi walc Godarda, „Stray frak” Berangera i „Santa Lucia”.

Niebawem zaczęło świtać; pierwszy wysiłek dnia, który rozpoczął swoją drogę pośród burzliwego oceanu nocy, otaczał żółtą plamę lampy szarym, porannym rozgardiaszem; widoczne były już z okna fale i piana morska. Wiatr ucichał.

Drud jak gdyby ocknął się. Ze smutkiem rozejrzał się wokół i wstał:

— No jeszcze raz, zanim się rozstaniemy: „Santa Lucia”.

Stubbs przetarł oczy; szkło zaczęło wydzwaniać:
		W morzu przegląda się



		gwiazdka srebrzysta,



		jak lustro gładka



		toń przezroczysta;



		płyń barko moja,



		pogoda sprzyja, niech cię prowadzi



		Santa Lucia! Santa Lucia!








Drud cicho pogwizdywał. Już wiedział i to, co powiedziano w następnym kuplecie:
		O Neapolu, przecudny kraju,



		kto cię nie widział,



		nie widział raju;



		jako dziewica,



		świeża, radosna,



		tak się uśmiecha



		wieczysta wiosna.



		Santa Lucia! Santa Lucia!








Widział to i uspokajała się jego dusza. Gdy skończyli, Drud poklepał po ramieniu Stubbsa i powiedział:

— Dziękuję! Noc była świetna; przeżyliśmy też przyjemną chwilę. Żegnaj!

Potem ubrał się tak, jak ubierają się ludzie na wiatr i chłód: buty, gruba kurtka, czapka z rzemykiem, przechodzącym pod podbródkiem. Przejęty Stubbs gorączkowo mu pomagał; był zupełnie roztrzęsiony.

W końcu jutrzenka wyjrzała zza obłoków, rozpraszając stalowe, białe i szkarłatne odcienie na rozjaśnionej wodzie. Drud zbliżył się do okna. Wówczas Stubbs, płacząc głośno i gorzko jak dziecko, uczepił się go, ciągnąc z powrotem.

— Jeśli zechcesz, to spalę te wszystkie zeszyty, proszę, pozostań chociaż jeden dzień! Przysięgam, uczynię to!

Drud objął go śmiejąc się.

— Po co — powiedział łagodnie. — Nie, nie miałem całkowicie racji; baw się, wiersze to twoja zabawa. Każdy człowiek powinien się bawić. — Ruszył w pustkę, ale za wrócił, uderzając ręką po kieszeniach. — Zapomniałem zapałek.

Stubbs podał pudełko. — Czekaj, ja wrócę — powiedział Drud.

Uczynił wewnętrzny wysiłek, podobny do głębokiego westchnienia wywołanego zachwytem. Był to gest, którego nigdy nie mogłem dokładnie zaobserwować, by wiedzieć, jak to się mu udaje. Drud zaczął oddalać się z rękami założonymi na plecach, zsunąwszy i umocowawszy nogi na tajemniczym oparciu. Jego twarz skierowana była ku wyłaniającym się ponad zielonkawym, porannym niebem obłokom. Nie oglądał się. W miarę tego, jak zmniejszała się jego postać, jak gdyby płynąca po stoku wzgórza wraz z opadającą mgłą, Stubbs mimowolnie zobaczył złudną drogę, w którą, jako cudowne zjawisko, człowiek mający zawsze do czynienia z siłą ciężkości nie może wątpić. Droga ta była bardziej eteryczna aniżeli samo powietrze i wiła się błękitną wstęgą pośród krzewów dzikiej róży, wiciokrzewu i białych akacji, pośród cieni i odcieni nierzeczywistych form, stworzonych grą świateł poranka. Wznosiła się po promienistym stoku, ukrywając swoje przedłużenie w obłocznych śniegach wspaniałej, płynącej krainy. I w tych białych masach znikł Drud.




Część II

ODLATUJĄCY DŹWIĘK







I


Wiosną następnego roku pojawiły się w prasie zadziwiające i szokujące wiadomości. Dotyczyły one jednego i tego samego zjawiska i gdyby reputacja szóstego mocarstwa była nieco bardziej szlachetna, aniżeli ta, jaką się cieszy w oczach pozostałych pięciu wielkich mocarstw, to na pewno wywołałyby nadzwyczaj wielkie zainteresowanie. Nie było wątpliwości, że t a sensacja będzie miała taki sam los, jak wieść o dwugłowych dzieciach lub o odkryciu przemiany ołowiu w złoto, czym od czasu do czasu usiłuje się ludzi karmić. Wydawało się, że sami redaktorzy, którzy już dokładnie spenetrowali duszę czytelnika, cenią swój kuriozalny materiał nie bardziej niż przepłynięcie Niagary w beczce lub zmartwychwstanie zamurowanej za czasów Kaliguli chrześcijanki, publikowany w magazynach pod tytułami „Człowiek—zagadka”, „Cud lub halucynacja” i pod mniej lub bardziej banalnymi etykietkami, chcąc jak gdyby tym samym powiedzieć: „Oto umywamy ręce: jedzcie to, co się wam podaje”.

Jednak, jak zauważył pewien E. B., „nie wszyscy rudzi mają jednakowy los”, i to porzekadło warto tutaj przytoczyć. Dziesięć, piętnaście, dwadzieścia razy dziwił się czytelnik, śledząc w różnych zakątkach świata doniesienia o tajemniczym fantomie, który ukazał się komuś, kogo nie spotkaliśmy, nie spotkamy i czyje imię stanowi dla nas pusty dźwięk; nic to nie dało, niczego nie zmieniło w życiu, to co przeczytał i tak w końcu zostało zapomniane. Tylko czasami wspominał, jak przypadkowe doznanie poruszyło w nim rzadką strunę, której nie podejrzewał, że istnieje. Co to był za dźwięk? Jak wątła jest pamięć ogarnięta smutnym kaprysem ekscentryczności, w głuchym mroku błąka się nitka myśli, bezmyślnie tłucze się jej czółenko, rwie się osnowa, plączą węzły. Niczego nie ma. Cóż więc było? Tylko anegdota gazetowa — i pustka.

Ale przejdźmy do tekstu gazetowego.

Literatura faktów jest najbardziej fantastyczna ze wszystkich istniejących obrazów rzeczywistości — przedstawia sobą to samo, co dla głuchego orkiestra: do przodu i do tyłu porusza się smyczek, obok miedzianej trąby wypełniają się powietrzem policzki, skacze pałeczka bębna, ale nie ma dźwięków, chociaż widoczne są ruchy, które te dźwięki rodzą. Załóżmy jednak odwrotnie, że są fakty, których sens jest sprzeczny z istotą wydarzeń lub inaczej mówiąc, kiedy oczywistość i wniknięcie w samo sedno zdarzenia niewiele wniesie do obrazu, otrzymanego poprzez samą informację. Rzeczywiście taki fakt jest możliwy. Załóżmy na przykład, że w Chicago zawala się dwudziestojednopiętrowy dom, dowiedziawszy się o tym, będziemy wstrząśnięci, mimo że dość szybko przestaniemy o tym rozmyślać. I tak jest w istocie, bo fakty, nawet przesycone duszącym swądem publicystycznych i partyjnych batalii, nie mącą ani życia, ani naszych myśli. Wystarczy, że wspomnimy tę obojętność, z jaką przeglądaliśmy gazetę, nie pamiętając na drugi dzień, cośmy dzisiaj czytali, a przecież trzymaliśmy w rękach nic innego, jak tylko szamotanie, walkę i życie całego świata, przedstawione na wzór restauracyjnego rachunku.

W tym wywodzie daremnie szukalibyśmy reformacyjnych zapędów lub nieograniczonych żądań, skierowanych do kogokolwiek lub po cokolwiek. Po prostu tylko pokazujemy pustkę, do której nie chcemy zmierzać. Jak można w gruncie rzeczy wyliczać gdzie, kiedy i kto zmieszał się, przestraszył, a może przeoczył lub — odwrotnie — uległ halucynacji na skutek fantastycznych doniesień?

Jak można ustalać i decydować, gdzie przebiega idealnie bezbłędna granica rzeczywistego zdarzenia? W ogóle poszukiwania takiego rodzaju to rzecz specjalistów. Jednak możemy postąpić prościej, jeśli wyobrazimy sobie siebie w osobach wielu tych N. i C, w sytuacji wyjeżdżającego równocześnie z sześciu bram Saint-Germaine, by pośród zygzaków i piramid dziwnej korespondencji zobaczyć coś, co jest bliskie ogólnemu wrażeniu; w tym celu należy tylko powiedzieć,ja”. To ja zmierzam dokądś, widząc cień lub człowieka szybującego wysoko w górze, pomimo całej dziwności podobnego zjawiska; inne rodzaje, inne sytuacje tego spotkania niejasno wyodrębniają się jedna z drugiej w grafitowym półświetle snu; i ja zaiste nie wiem, czy moje wyobrażenie o tym zjawisku czyni zamęt w ostrości owych scen, czy zostało mi to opowiedziane, czy też zdarzyło się to ze mną. Być może najciekawsze są pewne przeinaczenia, które powstają pod wpływem wieści przekazywanych na odległość.

Kominiarz, któremu wypadło napędzić zabobonnego strachu nerwowym przechodniom, będzie jak należy sądzić, pamiętać do końca dni swoich głębokie wrażenie wywołane własną zadymioną postacią na tle liliowego, wieczornego nieba. Oprzytomniał, gdy w dole zobaczył ogromną, czarną plamę tłumu; stopniowo niewyraźny jego pomruk osiągnął stan wzburzenia, zszedł na żądanie policji z dachu pięciopiętrowego domu, po czym też od razu stał się przyczyną rozczarowania, kpin i zniewag. Może wśród tego tłumu był ów chłopczyk, którego kształtny latawiec chiński, przeraźliwie warcząc grzechotką nad wieżą ratusza w mieście Rit, zwrócił na siebie czujną uwagę myśliwego Burika, ten nie namyślając się wiele przysiągł, że zabije diabła dwoma strzałami ze swojej belgijki, ładując przed śrócinami igły jeża. Tej przysięgi nikt nie słyszał, ale dwa ogłuszające wystrzały usłyszeli bywalcy pobliskiej kawiarni, którzy z ciekawością patrzyli, jak latawiec z odstrzelonym sznurkiem kręcił się i nurkował niczym karta do gry ponad ostrym dachem mrocznego ratusza w Elt. Ponieważ zdarzyło się to wieczorem, nikt nie dostrzegł zwykłego rumieńca wstydu na okrągłej twarzy groźnego Burika, kiedy mu wyjaśniono jego pomyłkę.

Kiedy indziej znów pewien wieśniak zadrżał ze strachu i długo się modlił, idąc ścieżką przez łąkę w okolicach Nowego Rzymu z węzełkiem na plecach. Był poranek, a ponad trawą leciał człowiek. Trawa zakrywała jego rower, dlatego też wieśniak odskoczył i jęknął przerażony. A obok niego wśród głuchej ciszy i morza kwiatów bezszelestnie przemknął niesłyszalny człowiek.

Teraz nastała pora, by wspomnieć o tym, że dziewczynę, którą usiadła na skwerze w Lissie z książką w ręku, kładąc swój skromny bagaż obok na trawie, obserwował w zamyśleniu człowiek wyróżniający się spośród innych swoim wyglądem. Patrzył na tę młodą istotę tak, że nie mogła go zauważyć, nie mogła nawet podejrzewać jego obecności. Tylko co przyjechała. Powoli z uwagą przypominającą rybaków przeglądających i przebierających oka swoich sieci, odczuwał wszelkie doznania, jakie wywołała w nim dziewczyna, dopóki nie pojął, że ma przed sobą istotę, która nie wiedząc o tym, wstąpiła w niebezpieczny, głuchy krąg. Nad kryształem uniósł się młot. I wtedy on podszedł do niej.




II


Dziewczyna, o której mowa, przyjechała do Lissy nocnym pociągiem. Miała niemal dziewiętnaście lat, bo równo dziewiętnaście miało być na drugi dzień o dziesiątej wieczorem. Niestety, nie bez żalu przypomniała sobie o tym; w domu dzień jej urodzin byłby uświetniony słodkim ciastem i wesołym spotkaniem z roztrajkotanymi przyjaciółkami. Tymczasem jednak na jej ogłoszenie w „Gazecie Lisskiej” nadszedł list od Torpa, w którym proponowano pracę sekretarki osobistej i lektorki.

Paryż wart mszy. Gazeta pomyliła się, dając skromne ogłoszenie do działu rozmaitości, co z kolei pociągnęło pomyłkę Torpa. — „Jak pani na imię? — spytał na dworcu sympatyczny lecz łysy przedwcześnie, sflaczały, z trzęsącą się nogą człowiek, który zaciekawił się jej manierą spoglądania na swoje maleńkie nóżki w lakierowanych pantoflach, jakby dawała w ten sposób do zrozumienia, że ponad jedzenie i zabawę stawia dobre i eleganckie obuwie. — Tawi — odpowiedziała z prostotą, oblewając się przy tym subtelnym, czarującym i szczerym rumieńcem, takim, którego nie można kupić ani za złoto, ani też wywołać udawanym odruchem serca. — A jak się pani nazywa? — Dziewczyna uniosła lewą brew w kształcie półksiężyca, spojrzała na niego przenikliwie i wypaliła: — Tum — co zabrzmiało jak „Bum”, i rozległo się stalowym tonem oczywistej chęci przerwania rozmowy. — Tra-ta-ta! — zaciągnął nieznajomy oddalając się z wysoko podniesioną głową. Zaś Tawi Tum — nazywajmy ją po prostu Tawi — usiadła na marmurowej ławce i zaczęła oczekiwać aż się rozwidni. Czytała, jedząc chleb z szynką, „Dwie Diany”. Od czasu do czasu podchodzili do niej jacyś agenci, proponując hotele, ale Tawi, nie widząc takiej potrzeby, bo już od rana winna była zamieszkać u Torpa, nie ruszała się z miejsca pośród tłumu i hałasu budynku dworcowego.

W tym czasie przybywały jeden za drugim poranne pociągi; zdenerwowani podróżni nawoływali się wzajemnie i przepływali obok hałaśliwą falą; rumor powozów, gwizdy, brzęk naczyń roznoszonych przez kelnerów i uderzenia złączy wagonowych — wszystko to przenikało w wysoki sufit, jak oddalające się echo. Gdy Montgomery chwycił koniec drabiny sznurowej wiodącej do fortu Calais, dworcowy harmider zagłuszył jego zdecydowany oddech; Tawi zamknęła wówczas książkę, westchnęła i rozejrzała się.

Poranek, dzięki mgle zatopiony jeszcze we wnętrzu nocy, pokonał w końcu mrok. Światło elektryczne jeszcze rozprzestrzeniało swoją wszędobylską sztuczną żółciznę, ale z jego zastygłym blaskiem mieszał się już dzień, odbijając się świeżymi plamami na podłodze i twarzach. Za oknami buchała para z parowozów, opadając na budynki stacyjne; na szarych szybach błękitne obłoki i zielone pasma porannego nieba obejmowały wschód słońca, które gotowe już było do drogi nad budzącą się Lissą.

Miasto wstawało ze snu, ale Tawi zawzięcie ziewała, zmęczenie i opanowane już podniecenie przejawiło się w senności. Postanowiła, chcąc ocknąć się, przejść się ulicami. Ponieważ było jej wszystko jedno, dokąd idzie, poszła prosto przed siebie i wnet dostrzegła pusty skwer. Tutaj pośród dębów, owiewających twarz wilgocią ledwie poruszającego się listowia, jej umysł rozjaśnił się, ale ani nużący wysiłek, ani męczącą zależność widziała w oddali, lecz radosną rodzinę, otwarty gościnny dom, gdzie jak przyjaciółka lub upragniony, gość będzie mieszkać, robiąc wszystko w miarę swoich sił z ochotą i beztroską. Wyprzedzała już myślami bieżącą chwilę. Miała przez trzy godziny dziennie czytać Samuelowi Torpowi. Jego list, w którym dokładnie wyliczono wszystkie warunki proponowanej pracy, nic nie mówił o tym, dlaczego Torp nie lubi czy nie umie sam czytać. Tawi kochała książki tak jak człowieka, całowała je lub odrzucała zagniewana, nie mogła więc pojąć dziwnego uczucia zadowolenia, jakie daje czyjaś głośna lektura, z obcą intonacją, i to w określone godziny, jak gdyby to była jakaś służba czy obowiązek. Tawi, zmęczona takimi rozmyślaniami chrząknęła i powróciła do Montgomery'ego.

Po co wdrapywać się nocą po drabinie sznurowej na wysokość osiemdziesięciu stóp, przy tym nie wiedząc czy u góry czeka przyjazna ręka, czy też cios? Tawi, drżąc cała, wdrapywała się razem z odważnym hrabią raz po raz kołysząc się i uderzając o mury fortu Calais. Wszystko to działo się w groźną noc, cały skwer był w blasku słońca; na górze fortu dźwięczały szpady, a po alei skakały wróble ćwierkając w zapamiętaniu o tym wszystkim, co świeciło się i grzało wokoło; powiał ciepły wiatr; na piasku zatrzepotały cienie liści i nie można było czytać; zwyciężyło zatroskanie tym, co miało nastąpić.

W tym czasie, gdy złożywszy książkę wstała i rozglądnęła się w nadziei ujrzenia otwartych drzwi kawiarni, zbliżył się do niej jakiś człowiek, patrzący tak przenikliwie i prosto, że aż cofnęła się, ale od razu rozpoznała w nim współpasażera, który wsiadł do wagonu na nieznanej stacji. Zapamiętała wprawdzie jego twarz, ale wówczas niczym nie różnił się od innych sennych postaci, drzemiących na sakwojażach ustawionych w przejściu lub rozmawiających półgłosem w kłębach dymu z cygar. Mogła tylko powiedzieć z pewnością, że jechał w tym samym co ona wagonie. We właściwy sobie bezceremonialny sposób skojarzyła od razu nieznajomego z portretem hrabiego Montgomery'ego, mimo że ubiór z tamtej epoki i zakurzone, podróżne palto tego człowieka przeczyło temu wrażeniu, a mimo wszystko przyjemnie jej było szczerze uśmiechnąć się do kogoś w obcym mieście. Wprawdzie Tawi niedawno przestała być dziewczynką, to jednak wiedziała dobrze, że to normalne, gdy uśmiechnie się lub coś powie z lekkim uczuciem, ot tak sobie, bez skrytych myśli i bez żadnego związku z czymkolwiek.

— Poznałam już pana. — powiedziała podając rękę. — Zdaje się, że pan siedział nieco z boku. Był pan ponury, zamknięty w sobie. Co dobrego?

— O świcie wszystko jest dobre — odpowiedział nieznajomy. Tawi zdziwiona była bogactwem mimiki jego twarzy; wyraz jej gwałtownie i płynnie zmieniając się, zachęcał do uwagi i wsłuchiwania się; jego słowa jakby nabierały koloru, formy i zgodności z określonymi przy ich pomocy zjawiskami. Jasno uświadomiła sobie, że „o świcie wszystko jest dobre” i roześmiała się.

— Nazywam się Beniamin Kruks. Nie bez powodu podszedłem do pani. Jeśli się nie mylę, pani jest tutaj samotna, dlatego też chciałbym wiedzieć, gdzie i u kogo pani zamierza zatrzymać się, chciałbym służyć pani pomocą. Gdy załatwię swoje sprawy, to od razu podam pani swój adres. Gdyby coś się zdarzyło — mówię o jakimś nieszczęściu — proszę śmiało zwracać się do mnie.

Kruks przedstawił to wszystko bez najmniejszego zmieszania, powoli i spokojnie jak ktoś bliski. Tawi oczekiwała, że dołączy do tego wszystkiego naturalne w tym wypadku przeprosiny, określi swoje zachowanie jako natręctwo, jednak Beniamin Kruks milczał, czekając na konieczną odpowiedź z taką pewnością, że dziewczyna szybko powiedziała: — No tak. To znaczy, nie wiem, co… Oczywiście, dziękuję panu, jestem wzruszona i… co jeszcze? Wszystko mi się poplątało. Przyjęto mnie do pracy u Torpa. Samuel Torp mieszka na ulicy Wiz pod numerem 7; będę u niego mieszkała i czytała. Proszę wybaczyć, że pana zatrzymuję, ale chciałabym z kimś serdecznie porozmawiać, jeśli już jakoś tak wyszło. Wezwano mnie na podstawie ogłoszenia. Prawdę mówiąc, nie chciałam jechać wczoraj, bo jutro, za pozwoleniem, mam urodziny. Oprócz tego zostały już przysłane pieniądze na drogę. Ja zaś, jakby to powiedzieć, świętu jestem zawsze bardzo rada, jeśli mam pieniądze, to nie będę ich żałować. A za co pojechałabym po urodzinach? Taki już mam charakter. Och! Dlaczego pan się śmieje?

— O, nie — z wolna zaoponował Kruks — uśmiechnąłem się tylko, bo coś mi się przypomniało. Pewnego razu podarowano mi stadko kolibrów w białej aluminiowej klatce pełnej zieleni. Wypuściłem je na wolność. Te ptaszki zna pani zapewne z rysunków i książek. A więc wypuściłem je, patrząc jak nad dzisiejszą ulicą z jej całym hałasem młynków do kawy i blaskiem pieca hutniczego, fruwają nocą te trzepotliwe drogocenności, tak maleńkie jak płatki kwiatów.

— Nadzwyczajne! — krzyknęła Tawi. — A czy zlatywały się potem do pana?

— Przywoływałem je za pomocą szczególnego gwizdu, urywanymi trelami; po usłyszeniu sygnału powracały natychmiast.

Dziewczyna wpadła w zachwyt.

— Tak samo jak łabędzie z wosku, w środku są puste, ale lubią, jeśli poruszamy namagnetyzowaną pałeczką, wtedy płyną jak żywe. To było dawno. Ktoś mi je podarował. Pamiętam, bardzo lubiłam poruszać pałeczką.

Nagle przygasła na twarzy, zasmucił się ten kącik jej duszy, który zawsze śledzi nas w przeszłości i teraźniejszości.

— T-a-a-k, było, minęło, tak, panie Kruks, i jakoś to będzie.

— Oczywiście — przytaknął — życzę pani sukcesów i wytrwania. Dobra jest pani pieśń.

— Tawi Tum nie śpiewa — powiedziała dziewczyna czerwieniąc się i uśmiechając.

— Tawi Tum może tylko nucić coś dla siebie.

— Ale słyszy to wielu ludzi. Niech pani idzie i nie ogląda się.

Tawi ze zdziwieniem potulnie odwróciła się i ruszyła przed siebie, chociaż bardzo pragnęła odwrócić się; wprawdzie wstyd było jej okazywać zaciekawienie, ale Kruks tak dziwnie wymówił te słowa! „Co przez to chciał powiedzieć? Nie mogę” — jęknęła Tawi — i odwróciła się.

Za plamą skweru zlały się cienie, białe ściany i blask szyb. Dostrzegła niejasny zarys powozu, koni; do powozu zbliżył się Kruks, wsiadł i skinął ręką. Nie można było dostrzec ani jego twarzy, ani woźnicy, ta scena jak gdyby działa się za przyciemnioną szybą. „Promienie słońca kłują prosto w oczy” — pomyślała Tawi; wówczas to konie ruszyły z kopyta, koła zakręciły się i rozpłynęły; rozpłynął się także powóz, Kruks, wszystko zniknęło, jak gdyby zniszczona przez własny ruch na jednym i tym samym miejscu, a za ogrodzeniem wiaterek wzniecił kurz.

— Śnię chyba w jasny dzień — powiedziała Tawi, przecierając oczy z zaskoczenia.

— Oczywiście! To oczy już się kleją. Odszedł i nic więcej. Ale, jak zwyczajnie dobrze może być człowiekowi po tak małoważnej rozmowie. Z uczuciem ciepła zatrzymanym w ręce dziewczyna usłyszała stuk zasuw — to naprzeciwko skweru otwierano kawiarnię. Pchnęła drzwi, przeskakując przez stertę śmieci, zamieconych przez senną sprzątaczkę, zajęła stolik, zaczęła pić herbatę i przeglądać gazety. Była tak zmęczona, że przesiedziała tu w słodkim zapomnieniu ponad godzinę, potem wyszła, powoli przechodziła od witryny do witryny i oglądała z wyraźnym zadowoleniem wystawione tam rzeczy, czym też nieźle bawiła się, jednak gdy tylko zauważyła zegar ze strzałkami, które gotowe były ścisnąć cyfrę jedenaście, nagle drgnęła, zawezwała dorożkę i pojechała do Torpa.




III


Nieraz zastanawiamy się nad problemem, czy można nazwać myślami migotliwą duchową wibrację, jaka wypełnia młodą istotę w ważnym okresie jej życia. Zmienność nastrojów, emocje i tajemnicza melodia losu, przy czym są wśród tej melodii zupełnie wyraźne dźwięki przypominające blask promieni na pokrytej drobną falą rzece, tak oto może być mniej lub bardziej wyraźny obraz jej wnętrza, do którego zaglądając mrużymy oślepione oko. Stąd bez kłopotu możemy przejść na ulicę, w którą pod koniec drogi skręcił dorożkarz. W błyszczącej perspektywie ogrodów, pośród żeliwnych ogrodzeń, gdzie emalia, brąz i srebro splatały się w wyszukanej arabesce, naprzeciwko alej prowadzących od bram ku czerwieniącym się drzwiom wejściowym, zapełnionym lustrzanym szkłem, błyszczały marmurowe fasady przypominające niewzruszoną skałę. Ten świat jeszcze spał, ale poranny ogień nieba czuwał już pośród wspaniałych kwiatów jak przy późnym przebudzeniu. Rozglądając się dookoła, Tawi drżała jak na egzaminie. Widząc, co ją otacza, schowała się w głąb siebie, przygaszona nieśmiałością i niezadowolona z powodu tej nieśmiałości. Nie mogła być gościem pośród tych cudownych gniazd, mogła być tylko elementem świata obcego tym wspaniałym ogrodzeniom, które ochraniały świetliste ogrody i jednocześnie odgradzały jej życie piękną linią od zamkniętego w tych ogrodach świata. Wrażenie to było mocne i dotkliwe.

Dorożka zatrzymała się — koniec drogi. Tawi, naciskając dzwonek przed bramą, oglądała przez wykute żelazne liście spoczywający w cieniu alei wzdłuż frontonu maurytański portyk i wazy z ostrzami agaw. Nie minęło wiele czasu — wydawało się, że dopiero co opuściła rękę — gdy zza rogu budynku wyskoczył człowiek w liberii lokaja i biegiem skierował się ku bramie. Zaczął mocować się z zamkiem, pytając:

— Czy z biura? Z jakiego kantoru?

Przepuszczając Tawi, spojrzał jak osłupiały na jej walizkę i pudełko.

— A po co te rzeczy?

Dziewczyna zauważyła, że coś go trapi, coś korci na końcu języka; lokaj, spojrzawszy uważniej, wyraźnie wyszczerzył zęby…

— Zresztą — powiedział, biorąc bagaż dziewczyny i zagradzając drogę — jeśli chce pani otrzymać zlecenie, to trzeba zapłacić, bo w przeciwnym wypadku krewni udadzą się w inne miejsce.

— Czy myśli pan, że szyję suknie? — z gniewem spytała Tawi, rozdrażniona głupim przywitaniem. — Przyjechałam tu na służbę jako lektorka pana Torpa.

— Lekarka? — zauważył lokaj, podparłszy się pod bok ręką, w której trzymał sakwojaż. — Tak trzeba było od razu powiedzieć. — Tak, lektorka — poprawiła dziewczyna odczuwając wobec słowa „lekarka” jakieś powszednie obrzydzenie. „Jakieś takie ostrzyżone” — przemknęło jej przez myśl, a potem głośno już dodała: — Proszę zanieść bagaż i powiedzieć, że przyjechałam, że przyjechała Tawi Tum.

— Pan Trop — powiedział lokaj tonem oficjalnego smutku — zmarł z wyroku bożego dzisiaj rankiem, o siódmej piętnaście. Zmarł nagle.

Dziewczyna odbiegła, zakryła twarz rękami, potem trwożnie wyprostowała się, chowając ręce do tyłu, jak gdyby podczas zabawy, w czasie której może ją ktoś złapać, i spojrzała na lokaja przerażonymi oczami.

— Mówi pan, że zmarł? To znaczy wyzionął ducha?

— I zmarł, i wyzionął ducha — obojętnie odpowiedział lokaj. — Aorta. Tu wiedzą, że pani miała przyjechać. Poprowadzę panią.

Wskazał na dom, zapraszając do środka. Nie smutek, nie strach skrępowały lekki oddech dziewczyny, i nie strata doskonałego zarobku, który tak nagle rozpłynął się w nicość, ale sens nieoczekiwanej wiadomości, ów zawsze bezceremonialny dla wstrząśniętego rozumu dźwięk poplątanych głosów. Panika i szum wypełniły serce Tawi. Patrząc na swoją uciekającą walizkę, podążała za lokajem tak chwiejnie, jak gdyby zaplątała się w gęstym chmielu i nie mogła odnaleźć ścieżki.

Lokaj zatrzymał się, uważnie patrząc na dziewczynę zwężonymi i przymilnymi oczami. Jak tylko Tawi dogoniła go, szepnął:

— Czy ma panienka jakieś drobne, najdrobniejsze?

Tawi obrzuciła go tępym spojrzeniem, wsunęła rękę do kieszeni, wygrzebała razem ze skorupami od orzechów drobne srebrne monety i z ponurą miną dała je lokajowi. — Bardzo jestem pani wdzięczny — powiedział. — Pani myśli, że to napiwek? Fiu! — Ponieważ wyraz jej twarzy świadczył, że rzeczywiście tak myślała, lokaj nieco odczekawszy dodał: — To na szczęście. Widzę, że pani jest szczęśliwa, i dlatego właśnie poprosiłem. Teraz pójdę do kasyna i bez pudła wygram.

— Ja? Szczęśliwa? — Ale w spojrzeniu lokaja było coś, co podpowiedziało jej by nie dopytywała się więcej o sens tego podarunku. Dalsza droga przebiegła więc we wzajemnym milczeniu. Przewinęły się jakieś męskie i kobiece postacie, potem ściany, schody i korytarze; w końcu Tawi mogła usiąść i zebrać myśli.




IV


Przede wszystkim przypomniała sobie, że wśród spojrzeń, rozsianych po drodze ku temu fotelowi o złotych kwiatach, mignęły spojrzenia o dziwnym wyrazie, jak gdyby pełne sztucznego i obojętnego uśmiechu. Dwie, trzy osoby zimno zmierzyły ją od stóp do głów, jak gdyby oceniając jej sylwetkę, może z ciekawości, a może tylko tak jej się wydawało, że patrzą na nią tak jakoś cierpko, ulicznie, skutkiem czego jej wrażliwy świat doznań został oplatany pajęczą dwuznacznością. Ponieważ powiedziano jej, że wkrótce pojawi się gospodyni-wdowa, Tawi niezbyt długo przejmowała się obcymi spojrzeniami, koncentrując uwagę wokół tragicznego zdarzenia. Drżała i wzdychała, raz po raz przykładając ostygłe ręce do płonącej twarzy. Pozostawiono ją w jednej z sal przechodnich o wysokich na przestrzał drzwiach; pełne promieni okna otwierały pośród jasnych cieni cudowne piękno ogrodu, wyraźne niebiosa oświetlały i męczyły zdenerwowaną i podnieconą dziewczynę; w surowym wnętrzu sali smugi światła rozpływały się w drżących plamach. „Śmierć!” Tawi zamyśliła się nad jej obezwładniającą siłą; bojąc usiąść głębiej w fotelu, jak gdyby jego spokojna zapadlina miała coś wspólnego z tym, co się wydarzyło w domu, siedziała na brzegu trzymając się rękami za wałki i chmurząc się do swego bojaźliwego odbicia w dali lustrzanego prześwitu, otoczonego masywną rzeźbą.

Wówczas z drzwi, na które zaczęła spoglądać z niecierpliwością, wyszła czarnowłosa kobieta w wieku czterdziestu, czterdziestu pięciu łat. Była wyprostowana, wysoka i chuda; jej sylwetkę tworzyło kilka ostrych linii, gwałtownych jak błysk czarnych oczu zacierający resztę twarzy. Suche rozcięcie ostrych ust, ściśniętych uparcie i namiętnie, paraliżowało serce. Czarna suknia zawiązana pod szyją i na przegubach rąk splotem tasiemki rozsiewającym w słońcu na dywanach spokojną mgiełkę kwiatowych odbić, przypominała osmalony pień pośród kwiatów i promieni słonecznych.

— A więc przyjechała pani — głośno powiedziała wdowa, bezceremonialnie taksując wzrokiem dziewczynę. — Pani oczywiście przyjechała żywiąc przyjemne nadzieje na… wygodne miejsce. — Znacząca pauza, jej ton przeraziły Tawi, poczuła jak błysnął zły, namiętny cios. — Nikt nie oczekiwał, że umrze — ciągnęła wdowa — być może pani najmniej tego oczekiwała. — Zimno uśmiechnęła się. — Służąca weszła, krzyknęła, on leżał na podłodze jak długi, z ręką przy kołnierzyku. Już gotów! Czy ma pani rodzinę? Siostry? Braci? Może pani ma narzeczonego? No, kochanie, jak pani ma na imię?

Tawi starała się coś powiedzieć, lecz spazm powstrzymał ją: w końcu jej własne imię z jąkającym się bełkotem wyrwało się z pobielałych ust. W miarę jak wdowa, kwaśno uśmiechając się, uważnie przyglądała się przyjezdnej, dziewczyna czuła się coraz gorzej; już łzy, te nieodłączne współtowarzyszki ciężkich chwil — a łzy i uśmiech często ukrywały całą Tawi — wy pełniły jej oczy, a twarz po dziecinnemu zaczęła się dąsać i mazgać. Wdowa zreflektowała się odruchowo i westchnęła ponuro. To nie współczucie, lecz gorzkie roztargnienie, zafrasowanie mroczną myślą wyraziło się na jej twarzy, gdy wzięła dziewczynę za drżącą rękę i ponownie zaczęła mówić:

— Czy pani jest zadowolona z tego co się stało? Czy rozumie pani, że tylko przed panią stanął ten mur? Urodziła się pani pod szczęśliwą gwiazdą. Może zmarły słyszy mnie, ale tym lepiej. Zmęczyłam się z nienawiści. Wkrótce przyjdzie czas, że i ja odpocznę. Czyż nie zasłużyłam na odpoczynek po dziesięciu latach męczarni i nienawiści, dziesięciu latach strachu i pogardy? Mówi się, że śmierć godzi ludzi, jak można to zrozumieć, jeśli serce ogarnięte złym triumfem jest rade nienawiści? Nawet teraz go nienawidzę.

Mówiąc tak patrzyła w okno, to przyciągając, to znów odpychając rękę Tawi, ale nie zamierzała też wypuszczać jej ze swojej twardej dłoni, jak w walce pomiędzy gniewem i życzliwością; wydawało się, że wstrząs, jaki nastąpił w czasie fatalnego poranka, odsłonił wszystkie przeżycia z przeszłości, ożywiając je nagłym płomieniem.

— Proszę się nie bać — powiedziała — widząc, że Tawi męczy się i drży — o nienawiści w dniu śmierci jeszcze nie zdarzyło się pani słyszeć, ale ja muszę z panią tak rozmawiać, może nawet powinnam powiedzieć więcej. Nie wiem, czym doprawdy pani wzruszyła mnie, ale wybaczam pani. Tak, wybaczam! — krzyknęła, widząc, jak pociemniały oczy Tawi. — Pani gniewa się, myśląc, że nie mam prawa, nie mam powodu wybaczać pani, że pierwszy raz widzimy się. A czy pani wie, że można wybaczyć drzewu, kamieniowi, pogodzie, trzęsieniu ziemi, że można wybaczyć tłumom, życiu? Proszę więc, żeby i pani mi wybaczyła. Ten, kto jest szczęśliwy, wybacza łatwiej.

Dziewczyna, tracąc oddech, wyrwała rękę i tupnęła nogą. Łzy i wzburzenie dławiły ją.

— Po co przyjechałam? Po co mnie tu wezwano? Co ja zrobiłam? Czy jestem winna, że pan Torp zmarł? Proszę wytłumaczyć, bo nic, a nic nie pojmuję. Dziś już drugi raz słyszę, że jestem szczęśliwa, a to tak krzywdzące, tak gorzkie… — Zapłakała, mocząc łzami chusteczkę, potem nabrała tchu, wytarła oczy i uśmiechnęła się z wyrazem winy na twarzy. — Teraz słucham panią. Tylko proszę mówić po kolei, bo zgubię się.

Wdowa poprawiła spadający na oczy lok i położyła rękę na głowie Tawi.

— Mnie złamano w tym wieku, co pani — ścisnęła liść palmy i z lekkim uśmiechem wyciągnęła jego okaleczone pióro. — Tak jak ja złamałam tę oto roślinę; liść zwiędnie, pożółknie, ale nie umrze, i ja nie umarłam. Potem… widziałam jak łamano inne liście. Proszę iść za mną.




V


Wzięła Tawi za rękę, jak gdyby ta przypadkowa bliskość uzasadniała jej decyzję, przeszła całe dolne piętro w kierunku schodów i podniosła głowę.

— Tam znajduje się gabinet męża — powiedziała wdowa — tam powinna była pani spełniać swoje powinności.

Zbliżyła się, idąc po schodach, do ciemnych, rzeźbionych drzwi. Wdowa nie otworzyła ich od razu, lecz zanim to uczyniła, jeszcze raz uważnie spojrzała w głębinę oczu Tawi. Na moment mściwy błysk przemknął po jej zszarzałej twarzy i znikł. Niejednokrotnie po drodze rozmawiała sama ze sobą i teraz Tawi także usłyszała: „Panie Boże, pomóż mi i naucz, ażebym nie powiedziała czegoś zbędnego”. Ten modlitewny szept, co wydawało się zrozumiałe, mocno przestraszył Tawi, już nawet odwróciła się i chciała zbiec na dół, ale wstydziła się. Katriona była odważniejsza i wcale nie starsza ode mnie, szepnęła, przypominając sobie wspaniałą powieść autora „Nowych nocy arabskich”. Czegóż się więc boję? Ta kobieta wycierpiała wiele, na pewno jej życie było istną męką. Jest zdenerwowana i nic więcej.

Wymawiając ostatnie słowo, Tawi śmiało przekroczyła próg gabinetu i wcale nie rozczarowała się, że zamiast skarbca Sinobrodego lub czegoś podobnego, co doprowadziłoby do trzepotu jej serce, zobaczyła tylko bardzo luksusowy i duży pokój, którego oddalone sprzęty widoczne były dzięki jasnej i głębokiej perspektywie, jak gdyby przez pomniejszające szkła lornetki.

— Tu zostawię panią — powiedziała wdowa — proszę rozglądnąć się. Oto szafy a w nich książki, ukochane i stałe zajęcie mojego męża. Coś niecoś pani zrozumie z tego wszystkiego, a gdy zechce odejść, proszę zadzwonić. Wówczas przyjdę. Są sprawy, o których trudno mówić, ale trzeba je poznać — dodała dostrzegając, że Tawi już nabiera spory haust powietrza. — A więc, zostawiam panią; proszę czuć się jak u siebie w domu.

Z jej smutnych ust wyłonił się nikły uśmieszek. W tym czasie, gdy Tawi zastanawiała się, co ma powiedzieć, jak zareagować, wdowa po Torpie wzięła ze stołu część papierów, wyszła i zamknęła drzwi; zapanowała cisza, Tawi została sama.

„Tu albo na nas krzyczą, albo piszczą, albo zostawiają i… — dotknęła ręką drzwi — nie, nie zamykają, jednak furę zagadek wysypano na moją głowę. A wszystkie są trudne do zgryzienia jak laskowe orzechy”.

Zatrzymała spojrzenie na drogocennych ramach obrazów, potem — na samych obrazach. Oprócz panneau było ich ponad dwadzieścia i wszystkie przypominały ilustrację do jednego utworu, bo ich treść była tak jednorodnie znacząca. Alkowy, czarodziejki, rusałki, postacie kobiece symbolizujące pory roku, sceny miłosne z różnych epok, kąpiące się i śpiące kobiety; w końcu pojawiły się też obrazy o bardziej skomplikowanej treści, ale i tak dominowały w nich pocałunek i miłość. Tawi obejrzała je tak szybko, że ledwie zapamiętała ich mdłe i nudne tematy. Śpieszyła się. Szczególną cechą jej charakteru był nerwowy pośpiech do ogarnięcia wszystkiego naraz lub możliwie jak najwięcej. Napotykała więc, szybko przechodząc od stołów do etażerek, od etażerek do szaf i statuetek, wszędzie było podobnie lub trochę inaczej — czy to w postaci pompejańskiego drobiazgu, szkicu, czy rzeźby — wszędzie obnażone kobiety, co mogło nasuwać wniosek, że zmarły miał słabość do malarstwa, a może też i sam malował. „Ale co powinnam, obejrzeć, co trzeba obejrzeć?” Ze zdziwieniem unosiła brwi i wzruszyła ramionami. W zamyśleniu, oglądając w szafach piękne oprawy książek, które od razu pobudziły jej namiętność do lektury, powiedziała do siebie: „Zaczniemy od najważniejszej sprawy. Na pewno te książki powinnam była czytać zmarłemu. No cóż, zobaczymy”.

Dziewczyna otworzyła jedną z szaf, wzięła miniaturowy tom o pozłacanych brzegach; przyzwyczajona była od razu zaglądać do serca książki, w jej środek, robiła tak zawsze, by zaspokoić swoją ciekawość, wybrała więc na chybił trafił kilka stronic i przeczytała je. W miarę jak tekst prowadził do niejasnych miejsc, których nie mogła zrozumieć, niemniej jednak wyczuwała coś szczególnego, coś, co przypominało przewrotne wyznanie lub aluzję, jej brwi marszczyły się coraz mroczniej, rozciągając biel wypukłego i wyniosłego czoła zmarszczką surowego napięcia. I z wolna, jak pod wpływem silnego bólu, powstrzymanego nadzwyczajnym wysiłkiem woli, od samych ramion, po szyi, uszach, po całej twarzy rozpłynął się gęsty rumieniec wstydu.

Jednak nie upuściła i nie odrzuciła szokującej książki. Zamknęła tom, starannie ustawiła na poprzednie miejsce, zamknęła drzwi szafy, powoli zbliżyła się do dzwonka i z zadowoleniem przytrzymała palec na guziku, dopóki nie zadźwięczał. Wszystko stało się dla niej jasne: wszystkie zagadki tego ranka znalazły swoje dokładne wyjaśnienie, i mimo że nie ponosiła żadnej winy, czuła się tak, jak gdyby to ona złapała twardą ręką zieloną palmę. Ale nie czuła się znieważona, cień śmierci leżał między nią i losem tego domu, śmierć zabrała wszystko.




VI


Wdowa zjawiła się natychmiast; blada i cicha Tawi patrzyła na nią niemal z przestrachem. „Tak więc to tutaj mieszkałaś”. Naprzeciw tej myśli dziewczyny, jak gdyby wtórując, rozległa się odpowiedź:

— Tak, nikt z nas nie wie, jaki los go czeka. Może jednak życzy sobie pani jakichś wyjaśnień?

— Nie, nie. Wystarczy — szybko odpowiedziała Tawi. — Zaraz odejdę. Jeszcze chwilę. Ale zanim pożegnam się i odejdę, chciałabym zobaczyć zmarłego.

— Pani?!

— Tak. Wdowa przymrużyła oczy i w milczeniu, bacznie przyglądając się dziewczynie zaczęła szukać sensu jej życzenia; jednak żywa i nerwowa twarz Tawi skutecznie skrywała swoją myśl; i w ogóle była już niezupełnie taka jak przedtem: jej słowa rozlegały się dobrodusznie i zdecydowanie. Tawi, chcąc przerwać milczenie, dodała:

— Zmusza mnie do tego zwykła grzeczność. Nie ma już tego człowieka. Przyjechałam do niego za jego pieniądze, jednym słowem, muszę wewnętrznie się z nim pożegnać.

— Może ma pani rację. Proszę, tutaj.

Po tych słowach wdowa przeszła przez gabinet, zbliżyła się do portiery i, podniósłszy ją, otworzyła ukryte drzwi prowadzące do sąsiedniego pomieszczenia, zaciemnionego firankami skąd błysnął płomień wysokiej świecy w kierunku strumienia dziennego światła zatapiającego pokój.

— Jest tam — powiedziała wdowa. — Wnet zostanie przywieziona trumna.

— A pani? — Tawi, trzymając nad głową fałdę portiery, miękkim uśmiechem zachęcała do wejścia tę kobietę, której twarz tak męcząco ją niepokoiła. — Czyż pani nie wejdzie?

— Nie. To silniejsze ode mnie. Po prostu nie mogę. —Zagryzła wargi, a potem roześmiała się. — Jeśli wejdę, to będę się śmiała, o właśnie tak, cały czas będę się śmiała i triumfowała. Ale gdy pani spojrzy na jego twarz, proszę wspomnieć sześć kobiet i okazać im litość. Dwie z nich otruły się. Los pozostałych jest taki sam, jaki przypada w udziale sklepom kosmetycznym. O nie, nie od razu osiągnął cel! Najpierw stwarzał atmosferę, nastrój… przyzwyczajenie, potem pojawiały się książki, ale powoli, bardzo powoli, zaczynał chyba od „Romea i Julii”, potem zaś wciągając się coraz bardziej… — Zmarł — powiedziała Tawi.

Wdowa jakby tylko czekała na to przypomnienie. Jej twarz drgnęła i wykrzywiła się z gniewu, ale powstrzymała się i tylko machnęła ręką:

— Proszę iść! — i dziewczyna zbliżyła się do zmarłego.

Torp leżał na podwyższeniu, był przykryty prześcieradłami aż do podbródka, ognie świec błąkały się po wypukłościach kolan, rąk i piersi fałdami cieni; jego mięsista twarz była spokojna. Tawi, powstrzymując oddech, patrzyła prosto na niego. Po twarzy zmarłego już przeszło nieuchwytne zniekształcenie, które całkowicie zmienia rysy człowieka, tak że są całkowicie niepodobne do posiadanych za życia. W danym wypadku zmiana nie była tak rażąca, twarz stała się tylko bardziej surowa i chuda. Wydawało się, że zmarły miał pięćdziesiąt lub pięćdziesiąt pięć lat; jego dość gęste włosy, wąsy i broda czerniły się tak nienaturalnie, że przypominały pomalowane; gruby, garbaty nos; wargi o matowo-fioletowym odcieniu wyraźnie wyodrębniały się na bladej skórze zapadłych policzków. Oczy zapadły, pod powiekami pojawiło się białe, martwe pasmo, skierowane w niewidzialny świat. Jak, dlaczego nagle zatrzymało się otłuszczone serce? Pod czaszką splątały się martwe strzępy myśli, ostatnich myśli. Tawi mogłaby rozwinąć zwoje mózgu w ich przedśmiertelny, kwitnący chaos i zobaczyć blask oszałamiającej orgii, rozjaśniającej w przywidzeniu pachnącą perfumami sypialnię; w przywidzeniu bardziej wyraźnym i ostrym niż sen, jawiącym się w postaci pokus całego życia, które śmiertelnie wstrząsnęły sercem swoją słodką, elektryczną siłą. To ta sama siła, która w równej mierze olśniewa cudami maszyn, jak i oczarowuje dźwiękiem strun, zadała śmiertelny cios. Tu Kruks przebywał przez moment, ale nie pozostały po nim żadne ślady.

Tawi patrzyła aż do chwili, gdy jej myśli, przebywając ważną i szczególną drogę, dotarły do słów „życie”, „śmierć”, „urodziny”. — Jutro przecież dzień moich urodzin! To tak przyjemne uczucie, że trudno je wyrazić. — Wówczas zajaśniał w niej uśmiech.

— Wybaczam panu — powiedziała, podnosząc się na paluszkach, żeby połączyć te słowa ze spojrzeniem na całą twarz Torpa. — Torp, wybaczam panu. Jednak powinnam panu coś przeczytać, coś na co mam ochotę.

Powróciła do gabinetu z szafami, gdzie zasępiona, tak jak to robią dzieci, gdy wyciągają drzazgę, spośród zwykłych spraw wyjęła to, co wpadło do jej ręki. Książkę otworzyła tuż koło zmarłego. Była to „Podróż w góry Hartzu” Heinego.

— Proszę posłuchać, panie Torp, niezależnie od tego, gdzie pan teraz jest.

Linijki poplątały się w jej oczach, ale w końcu ułożyły się w równe szeregi, i Tawi już uspokojona, cicho, niemal sobie samej przeczytała kilka wersów:
		Jam księżniczka Ilsa,



		Mój zamek — Ilsenstein,



		Przyjdź — i chwila bliska



		Szczęścia — sam na sam…








— Dalej nie będę czytała — wyszeptała dziewczyna, zamykając książkę — dokończę w podróży. Odchodzę więc. Żegnam.

Znowu uniosła się na palcach i na czole zmarłego złożyła delikatny pocałunek, przypominający uścisk ręki. Potem szybko oddaliła się, odsłaniając portierę tak energicznie, że po jej rozgorączkowanej twarzy musnął podmuch wiatru. W ciągu całego życia Torpa był to jedyny pocałunek, dla którego warto było ponownie otworzyć oczy.




VII


Rozbita i smutna Tawi wyszła na ulicę. Nie wzięła pieniędzy, mimo że suma jaką dysponowała, nie wystarczała nawet na kupno biletu — pieniądze zaproponowano jej bez urazy, ale serce dziewczyny zdecydowanie się temu sprzeciwiło.

— Dziękuję pani — powiedziała do wdowy — mam tylko jedno życzenie: chcę jak najszybciej stąd odejść.

Tak więc odeszła i znalazła się pośród rozedrganego ulicznego harmidru upalnej Lissy ze skrępowanym i zamierającym sercem,

Przez jakiś czas zagniewana i wstrząśnięta, nie wiedząc dokąd zmierza, była zajęta rozplątywaniem ponurej historii. Cały rój sprzecznych, pozbawionych sensu domysłów męczył jej serce. W końcu zmęczona westchnęła głęboko i zaczęła przyglądać się ruchowi ulicznemu, licząc, że to przyniesie jej ulgę. Powoli udało się jej jeśli nie zupełnie, to choć trochę wrócić do równowagi: raz jeszcze wzruszyła ramionami z bolesnym wstrętem i zaczęła rozglądać się wokoło, dostrzegłwszy, że oddaliła się od centrum miasta. Ulice były szare i niemal bezludne, a ludzie jacyś bardziej niepozorni; krzykliwie brzmiące szyldy zostały zamienione przez zardzewiałe blachy z brudnymi literami, spoza parkanów zwieszała się rachityczna zieleń. Otwarte drzwi szynku trzeciej kategorii pobudziły apetyt Tawi, zmęczona i głodna z ponurą miną usiadła przy stole przykrytym poplamionym obrusem i zamówiła ragout, które od razu podano, ale nie było zbyt apetyczne, bardzo gorące, przyprawiające o ból zębów. Tawi, nie zwracając uwagi na spojrzenia stałych bywalców lokalu, odważnie zabrała się do jedzenia potrawy, w której soli i pieprzu było zapewne więcej niż czegokolwiek innego. Gasząc poparzone usta szklanką wody, wyszła jednak w nieco lepszym nastroju. Ale co dalej? Skąd zdobyć pieniądze na powrót i co robić do siódmej wieczorem? O siódmej odjeżdżał pociąg. Naiwny i wielkoduszny Kruks mógł teraz bez żadnych kłopotów podać swój adres tam, gdzie jej już nie ma. „Mogłabym dać w zastaw w lombardzie medalion mateczki — rozważała w myślach — albo też zdecydować się na sprzedaż nowego kapelusza, który w kartonie kołysał się na jej łokciu — no, więc kapelusz można sprzedać, za medalion dostałabym…” Pogrążona w dokładnych obliczeniach, podążała cały czas przed siebie.

W którymś momencie coś jej się nie zgadzało w wyliczeniach, zatrzymała się więc, podniosła głowę, ze zdziwieniem słysząc dziwny dźwięk, który był tak cichy, jak szmer strumyka w nieznanej krainie. Ulica była pusta, tylko w oddali na skrzyżowaniu majaczyły dziwne postacie; z prawej strony zaś wolno posuwała się furmanka, trudno było pojąć, czy woźnica spał, czy też drzemał z opuszczoną głową, przykrytą podartym kapeluszem. Wydawało się, że furmanka wyjechała z sąsiedniej bramy, właśnie z tej, którą ze stukiem już zamykano; na dole tylko ukazały się czyjeś nogi. Zdziwiona dziewczyna zauważyła, że ów czysty, muślinowy dźwięk, któremu się przysłuchiwała, wydawała przejeżdżająca furmanka, która kołysała się w rytm każdego kroku wynędzniałego konia. Oglądając się na nią spostrzegła, że pod materiałem zwisającym i dotykającym kół, uniosło się coś podobnego do tiary, co jednak, zważywszy na dziwne kształty okrycia, nie pozwalało na jakąkolwiek pewność. Ten, jak się zdawało, lekki ładunek cicho kołysał się i dźwięczał, jak gdyby jakiś człowiek wiózł stertę tamburynów. Tawi nie wytrzymała i podeszła bliżej, zapytała:

— Proszę powiedzieć, co tu u pana tak dzwoni? Woźnica spojrzał apatycznie na dziewczynę z oddali swoich skrytych myśli przerwanych nagłym pytaniem, którego powaga była dlań tępą i mroczną zagadką.

— Ee! — powiedział na odczepnego i z wyraźnym niezadowoleniem, że musi skierować swoje wolno płynące myślenie na bardziej szybki bieg. — No, dźwięczy, a pani co do tego? Idź, pani, swoją drogą z Bogiem. — Zerkając przy tym na konia, dla którego bat był tylko przyjemnością, bo odpędzał gzy, niemrawo smagał zwierzę, ale ono pomachało tylko ogonem, wyrażając skurczem tylnej nogi domniemane ożywienie i nie szybciej niż przedtem skręciło za rogiem na szosę.

Gdy Tawi odruchowo spojrzała w tę stronę, zobaczyła za domami zielony prześwit na szosę, którą po brzegi wypełniały tłumy ludzi, śpieszących gdzieś jak do pożaru. Gazeciarze pędzili wymachując gazetami, wózki, handlarzy owoców i napojów chłodzących śmigały pośród powozów pełnych dam i elegancko ubranych mężczyzn, pod nogami prześlizgiwały się bezpańskie psy, poszczekując na tych swoich współbraci, których wyczesane cielska dostojnie kroczyły z przodu jedwabnych spódnic w odległości wyznaczonej przez smycze. Jaskrawy bukiet twarzy mignął w szybach automobilu, rzygającego gęstymi i wstrętnymi zaklęciami; harcując na koniach, pędzili jeźdźcy; kule nędzarzy, taszczone z powodu szybkości pod pachami, żwawo kołysały się pośród lasek i parasoli; matki ciągnęły z trudem zmęczone dzieci, z zaciśniętymi wargami podążały staruszki; chłopcy uganiali się z szalonym wrzaskiem po jezdni. Wtem tajemnicza furmanka gdzieś zniknęła w tumulcie, a Tawi spytała pierwszego lepszego przechodnia:

— Dokąd śpieszą ci wszyscy ludzie?

— Czy pani nietutejsza? — odrzekł tenże człowiek, odwracając się do niej w biegu. — Zatem pani nie wie, że dziś będą pętle śmierci!! Loty!.. Loty! — krzyknął, jak gdyby wyjaśniając i bezceremonialnie wyprzedził dziewczynę.

Tawi raptownie poderwała się. Przepadała za wszelkimi widowiskami. Wbiegła do najbliższego sklepu i uprosiła właściciela, by przechował jej bagaż, a potem z taką samą szybkością, z jaką poruszał się tłum, ruszyła przed siebie. Od czasu do czasu myślała o powrocie do domu, ale też szybko uspakajała się czując na piersiach medalion i w myślach otwierając pudełko z kapeluszem. — Oto pieniądze!.. — powtarzała niefortunna podróżniczka. Tłum, słońce i poczucie niezależności rozweseliły ją. Tymczasem szosa raptownie skręcała w pole, na wprost wznosił się wysoki kamienny mur, za którym pośród zwiędłych z upału drzew widniało zagięcie chińskiego dachu z umieszczoną na nim flagą. Rozwarta przestrzeń bramy roiła się od pstrokacizny podążających ludzi. Jedni wychodzili, inni wchodzili, ale więcej wchodziło, i Tawi, nie namyślając się wiele, skręciła w tym właśnie kierunku. Wnętrze podwórza było zamknięte drewnianym płotem — przed wąskim przejściem jakiś pracownik sprawdzał bilety.

— Pani bilet — rzucił ku dziewczynie, która już go minęła.

Odwróciła się, nie zdążywszy wypowiedzieć słowa, ale bileter już zajął się innymi wchodzącymi, zapominając o niej lub też traktując ją jako „swego człowieka”, jakich zawsze jest wielu wszędzie tam, gdzie sprawdzane są bilety. Tawi, zadowolona, że się udało — żadnych biletów nie była w stanie kupić — poszła dalej rozglądając się dokoła. Trafiła na podwórze lub niewielki, wyłożony płytkami plac, z dwu stron którego wznosiły się amfiteatralne ławki pawilonów z bocznymi i poziomymi osłonami. Ludzi było dość dużo; Tawi, oglądając ich, zauważyła, że nie jest to różnorodny tłum widowisk publicznych, lecz tak zwana wybrana publiczność, przeważnie składająca się z inteligentów. Między trybunami znajdowały się stoły pokryte ciemnoniebieskim suknem, na nim stały kałamarze i leżał papier do pisania; siedziało przy nich około trzydziestu ludzi w rozleniwionych panującym upałem pozach, w rozpiętych kamizelkach, z mokrymi włosami spadającymi na czoło i ze zsuniętymi na tył głowy kapeluszami. „A dokąd to trafiłaś, kochana?” — ze zdziwieniem spytała siebie Tawi, domyślając się, że chyba nie tutaj odbędą się pokazy lotnicze. Zza stołu podniósł się, dzwoniąc dzwoneczkiem, człowiek krępej budowy; jego duża, okrągła twarz — niemal bez brwi, ale z baczkami, które, jak się wydawało, ledwie trzymały się na grubych policzkach — podkreślał owal mięsistych ust; krzyknął głosem nie cierpiącym sprzeciwu:

— Ciszej! Uwaga! Otwieram nadzwyczajne posiedzenie Klubu Awiatorów.

Równocześnie Tawi dostrzegła Kruksa, podchodzącego do stołu; to był na pewno on, który tak nieoczekiwanie znikł rankiem. Na widok jego spokojnego i prostego oblicza pośród obcego tłumu w nieznajomym mieście dziewczyna ucieszyła się, jak gdyby spotkała rodzonego ojca. Szybko usiadła na najbliższej ławce i zawołała:

— Hej, Montgomery, co pan tu robi? Kruks! Kruks!

Natychmiast jego oczy skierowały się ku niej i od razu odnalazły ją; przypomniawszy sobie poranne spotkanie, kiwnął głową, przyłożył palec do ust i uśmiechnął się wymownie. Chociaż zgorszone twarze dana od razu zwróciły się w jej kierunku, a uniesione z lekkim uśmiechem brwi mężczyzn wyrażały tym samym zdziwienie i zaskoczenie, jednak ona tylko z lekka zaczerwieniona, ale bynajmniej nie speszona, czuła się, jak gdyby znalazła się w domu.

Kruks przysunął sobie wolne krzesło, usiadł i opuścił oczy. Ubrany był w skórzaną, zapiętą kurtkę, wysokie buty i czarną pilotkę — jej pasek przechodził pod podbródkiem od ucha do ucha. Tutaj zaciekawienie Tawi dosięgało szczytu; i osobowość Kruksa, i sytuacja, i nieoczekiwane dla niej posiedzenie awiatorów — wszystko to przypominało rozebraną na części nieznaną maszynę; ktoś składając ją na jej oczach zamierzał ją puścić w ruch. Drżała. Czy widzieliście państwo, jak młodziutka, głupiutka dziewczynka wierci się, nie będąc w stanie spokojnie usiedzieć na swoim miejscu? Świat jest dla niej jeszcze przedstawieniem, a w nim raz po raz w czasie głównej akcji jawią się fragmenty najróżniejszych innych spektakli. W takich chwilach zmienność jej doznań przypomina zwiewność mrocznych przywidzeń i zjaw. Ani chwili spokoju nie znajdziemy na jej twarzy, ani w pozie, ani w rytmie oddechu — chce się jej tupać, powstać, patrzeć z przodu i z boku, poganiać i hałasować.

Krępy człowiek przewodniczył zebraniu. Gdy udało mu się uciszyć tłum, powiedział:

— Stała się taka rzecz: do sekretariatu klubu wpłynęło umotywowane podanie pana Kruksa, wynalazcy maszyny latającej nowego typu, w którym zwraca się z prośbą nie tylko o dokonanie eksperymentu, ale także o włączenie go do dzisiejszej rywalizacji. Zgodnie z regulaminem klubu, każdy jednopłat, dwupłat czy spadochron musi być w celu uniknięcia nieprzewidzianych roszczeń wstępnie oceniony przez ekspertów. Chodzi również o to, żebyśmy nie mieli do czynienia z próbami technicznie niemożliwymi lub też bez wątpienia absurdalnymi, na co jest sporo przykładów. Dlatego też, mając jeszcze godzinę do rozpoczęcia zawodów, prezydium postanowiło: po przeglądzie maszyny Kruksa, uwzględniając warunek technicznej naukowości jego wynalazku, udostępnić lotnisko do publicznego pokazu i, jeśli pan Kruks będzie sobie życzył, możemy go wpisać na listę dzisiejszych awiatorów z prawem walki o nagrody w lotach na wysokość, czas trwania i dokładność lądowania.

W miarę tego jak trwało i kończyło się przemówienie przewodniczącego, szkarłatny rumieniec zażenowania pokrył twarz Tawi — w jej oczach pojawiły się niemal łzy, ogarnęło ją kompletne zmieszanie, gdyż zrozumiała, że nazbyt bezceremonialnie krzyknęła do bez wątpienia znakomitego wynalazcy. Bojąc się więc, że Kruks znowu spojrzy w jej stronę, usiadła tak, żeby mogła oglądać go spoza czyjegoś wielkiego kapelusza. „Mój Boże, zmiłuj się nade mną, i nie pozwól palnąć mi jakiegoś głupstwa” — szepnęła; jednak nie zdążyła całkowicie wyrazić skruchy, rozległ się bowiem gwar, harmider; uwagi pełne subtelności i zaciekawienia zmieszały się z okrzykami zniecierpliwienia.

Wówczas też wszystkie spojrzenia skierowały się na Kruksa, który wstał, uczynił znak ręką, że chce mówić. Znowu uciszył się gwar; ludzie siedzący przy stole z powagą zmarszczyli czoła, co mogło oznaczać, że są we wszystkim bezbłędnie zorientowani.

— A więc — powiedział Kruks cicho, ale tak, że jego słowa zadźwięczały przekonująco dla wszystkich — skonstruowałem maszynę, która pod względem konstrukcji i systemu silnika nie ma nic wspólnego ze współczesnymi samolotami. Nie mam ani pary, ani gazu, ani benzyny, ani elektryczności; nie mam unoszących płatów ani też śmigieł czy szczególnie skomplikowanych materiałów, z których został zrobiony. Równie dobrze płótno lub jedwab, najzwyklejszy papier lub blacha żelazna może być materiałem dla mojej maszyny nie powodując przy tym najmniejszej utraty jej zdolności dynamicznych; mknie dzięki sile wibracji dźwiękowej, zawartej w czterech tysiącach miniaturowych, srebrnych dzwoneczków, których dźwięk…

— Których dźwięk?! — przerwał mu głos, zawierający w swoim tonie niepomierne zdziwienie. — O czym pan tu mówi?

Rozległ się śmiech, który momentalnie przerodził się w harmider. Znikła nagle pozorna jednomyślność zgromadzonej społeczności. Jedni rozglądali się bezradnie, inni usilnie poszukiwali wzrokiem intruza, który spytał, do czego zmierza w swojej dziwnej wypowiedzi zagadkowy wynalazca. Przewodniczący schwycił dzwonek i chciał zaprowadzić porządek, ale ktoś mu coś szepnął, i ten z pewną wątpliwością i niewiarą ukradkiem spojrzał na Kruksa, jak stał, oczekując, aż będzie mógł mówić dalej, podobny do człowieka, na którego runął na rogu ulicy biegnący tłum. Wówczas Tawi zaczęła obawiać się o Kruksa. Jakakolwiek przykrość lub klęska, którą mógłby ponieść, byłaby dla niej absolutnie nie do zniesienia, dojrzała w niej coraz większa do niego sympatia. Spodobało się jej, że przyszło mu przeciwstawić się wielu ludziom, ale znając siłę ośmieszenia, obawiała się, żeby ta scena niezależnie od jej finału nie nabrała charakteru komicznego. Tymczasem rozległy się okrzyki i szmer ucichł.

— Może — powiedział przewodniczący do Kruksa — jest pan nieco zmęczony lub chory, podniecony; może w takim wypadku będzie lepiej dla pana, gdy odłożymy pańskie wyjaśnienia chociażby na następny dzień?

Kruks uśmiechnął się spokojnie; z wyrazem pełnego opanowania wysłuchał tej ostrożnej i delikatnej sugestii.

— Zmuszony jestem prosić pana o pozwolenie powiedzenia wszystkiego, co chcę, mogę i uważam za niezbędne. Niemniej jednak żeby prawie cudowne nowości, które zostały odkryte przeze mnie, nie były gołosłowne, zmuszony jestem do zademonstrowania maszyny całemu gremium. Nie jest ona wielka i nie ma nic wspólnego z tymi niezdarnymi ważkami, na których lata się obecnie z takim hałasem i ryzykiem…

Kruks powiedział te słowa z sugestywną pewnością rozwiewającą wszelkie wątpliwości nie tylko co do własnych umiejętności, ale także zamiarów, skutkiem czego udało mu się ponownie zdobyć uwagę słuchaczy.

— A jeśli nagle — mówił ktoś obok Tawi — okaże się, że nie ma granic dla odkryć?

Kilka spontanicznych sporów już ucichło, wzrastające zaciekawienie zataczało coraz szersze kręgi.

— Należy wysłuchać go, wysłuchać! — zaczęto krzyczeć, widząc, że prezydium jest niezdecydowane. — Chcemy go wysłuchać!

— W końcu przewodniczący zdecydował się, ale swoją decyzję wyjaśnił jako pewne ustępstwo dyplomatyczne.

— Jeśli pan nalega — powiedział — to zgadzamy się. Muszę jednak zaznaczyć, że istnieją pewne pasje, których nieprzewidziana forma, może doprowadzić do tego, że będzie pan żałował tego eksperymentu; jego niezadawalające następstwa odbiją się zarówno na panu, jak i na nas wszystkich, ponieważ nad zwyczaj ubolewamy nad tym wszystkim, co nie ma związku z nauką, co, jeśli się tak wyrażę, jest dyletancko śmiałe i nie ma nic wspólnego z zadaniami Klubu Awiatorów. Zatem więc, jeśli jest pan chociażby w najmniejszym stopniu przekonany co do pozytywnych efektów pańskiego wynalazku, co do słuszności zasad jego funkcjonowania to, panie Kruks, proszę o łaskawe zajęcie miejsca. Nie ukrywam, że początek pańskiego wyjaśnienia wydał się dla wszystkich nadzwyczaj dziwny… A więc słuchamy pana.

Przewodniczący, asekurując się w ten sposób wobec Kruksa i całego audytorium, przybrał surowy i poważny wyraz twarzy, a wraz z nim pozostali członkowie prezydium spojrzeli na Kruksa w sposób przypominający egzaminatorów, których ukryte życzenie: uczniu, padnij na kolana! — pachnie kanibalizmem.

— No nareszcie, dzięki Bogu! — powiedział Kruks. — Konsternację waszą wywołały cztery tysiące dzwoneczków; pogłębię ją jeszcze, otóż mniej czy więcej niż cztery tysiące, to nie gra żadnej roli. Podobnie jak dzieci lepiące śnieżną bryłę nie martwią się o to, parzystą lub też nieparzystą liczbę śnieżynek zawierają w sobie spersonifikowane obrazy zimy, zamieci i mrozu, jakie one zrobiły, tak i ja nie obstaję bezwzględnie przy czterech tysiącach; z radością odstąpię dowolną ilość albo też dodam do tych czterech tysięcy tyle dzwonków, ile w ogóle mieści się w moim latającym aparacie; mnie chodzi o wiele dzwoneczków, cała rzecz nie w liczbie, lecz w ich funkcjonowaniu.

Gdyby uśmiechnął się przy tym, gdyby chociaż przez chwilę przez jego wyraziste oblicze przemknął ślad ukartowanej gry, na pewno rozległby się grzmot oklasków i okrzyki przedniej zabawy. Kruks patrzył jednak i mówił bardzo poważnie, co wywoływało na przekór jego dziwnym słowom przygnębiający nastrój. Jeszcze nie rozległy się protesty ani też ostre słowa potępienia tych, którzy traktują jako drwinę lub wyzwanie to wszystko, co wymyka się spod natychmiastowej kontroli szarych komórek, przyzwyczajonym do spokojnego przeżywania, zanim zgłębią sens zjawiska, a już zaczął pojawiać się na ich twarzach coraz wyraźniejszy obraz niezadowolenia. Totalna pogardliwa ironia wykrzywiała usta członków prezydium, skutkiem własnej lekkomyślności skazanych na czuwanie nad solidnym przebiegiem programu zajęć, nad odpowiednim szacunkiem do miejsca i dzieła, którym się zajmowali, przyczepiwszy do klap emblematy z kółkami i skrzydłami. Wszystko wyraźnie dostrzegła Tawi, sytuację jednak oceniła po swojemu. Miała wrażenie, że znalazła się na rozstajnych drogach swego losu, uczucie to określało jej nastrój, bezwiednie skojarzyła dzwoneczki, o których mówił Kruks, ze świeżym jeszcze obrazem napotkanej furmanki i dźwięku, który słyszała godzinę temu. Czekała, z zawieszonym na złotej nitce niepokojem młodzieńczego serca, na to, jak w końcu postąpi Kruks. Wydawało się, że zamierza załagodzić wzbierającą wobec niego niechęć — jego mowa dotyczyła teraz wielu spraw.

— Rozpatrzymy — mówił — chociażby pobieżnie anatomię i psychologię ruchu w powietrzu. Do dnia dzisiejszego latają tylko ptaki, owady i przedmioty, człowiek towarzyszy latającym przedmiotom, sam zaś latać nie może, poza przywidzeniami sennymi. Przyczepiając się do balonu, posiadającego właściwości jak gdyby samodzielnego organizmu, poruszającego się dowolnie w zależności od zmian atmosferycznych, człowiek znajduje się w sytuacji nie bardziej złożonej niż mszyca, siedząca na nasieniu dmuchawca, którego zerwał wiatr i unosi w przestrzeń. Samolot jak gdyby jeszcze dokładniej pozwala spojrzeć na te pomysły. Wyjaśnijmy jednak sens pragnienia, idei lotu, jego wyobrażony idealny stan. Nieuchronnie pojawia się tu przywidzenie senne, tylko jego pasjonująca arabeska podpowiada dobitnie, czym jest uduchowiony, czysty lot. Kieruje nim lekka i głęboka ekstaza; nieznane na jawie uczucia — na tyle dziwne, że mogą przypominać li tylko śpiew na dnie oceanu — dźwięczą harmonijnie w tych szczególnych warunkach rojenia, odrzucającego smutek fizyczny, przez wieki nagromadzoną nienawiść do nóg, schwytanych przez ogromny magnes. Przypomnijmy sobie, jak latamy w tym czasie, gdy nasze ciało owinięte kołdrą leży pokornie na łóżku; samo życzenie w naturalny sposób odrywa nas, nakierowuje i unosi na bezpieczną wysokość. Nie ma innego motoru oprócz czarującego wzruszenia i nie ma żadnego innego wysiłku niż wysiłek mówienia. Proszę zauważyć, że w krainie snu nie ma lotów praktycznych — przewożenia poczty, pasażerów lub też rywalizacji o nagrody; to tylko określony stan ciągnie nas zadziwiającym ruchem w górę; to latanie dzieje się samo w sobie, nie ma niczego z boku, z drugiej strony rozpostartej w nas przestrzeni, unosimy się bez wysiłku i wyliczeń.

Jednak jak w rzeczywistości człowiek lata? Albo, ściślej, jak porusza się nad ziemią wówczas, gdy zadarłszy głowę, posyłacie jego konwulsyjnie skurczonej postaci okrzyk: „Król przyrody”! Oto…

W tym momencie rozległ się charakterystyczny warkot silnika; głośny, monotonny śpiew popłynął z wysokości. Członkowie klubu, spojrzawszy w niebo, dostrzegli samolot przecinający swą ciężką plamą pole widzenia.

— … oto demonstrowany wynalazek, który teraz tak na czasie pojawił się nad nami. Ileż wątpliwości! Ile obaw! Czy nie spadnie? Może nie upadnie. Wyobraźcie sobie, co to oznacza! Ma szybkość nakazaną; jego silnik jest niepewny; jego twórca jest przykuty do katorżniczego fotela równowagi w imię życia i pieniędzy; na jego upadek czekają ludzie; jego lądowanie jest niebezpieczne, a skręt — trudny; jego wygląd jest brzydki; jego lot — to lot muchy w butelce, nie może ani zatrzymać się w powietrzu, ani szybować; ogłuszający ryk, atmosfera fabryki, żmudny wysiłek; setki kalek, trupów. I to jest lot? Czyż to nie nasze przeznaczenie, by porywającą nędzą dokonanych wysiłków, zazdrościć konikowi polnemu, w którego matematycznej dokładności ruchów pobłyskuje jasność biegnącego promienia; patrzeć na wyrzeźbiony kształt jaskółki, mieniący się swoim odbiciem w błyszczącej wodzie; wzdychać o orle, zastygłym wśród mgieł jak spokojny obłok? Czyż nie w tym wiecznym rozdarciu, wznieconym błyskiem snów, tkwi nasza niemożność?

Niewiele mi potrzeba, ażeby udowodnić wam, jak niedoskonałe i wulgarne są te latające aparaty, którymi z takim wysiłkiem i niebezpieczeństwem orzecie powietrze, przyczepiając się do nich, bo poruszają się tylko aparaty, lecz nie wy; tak jak wygodne byłoby chodzenie w żelaznych spodniach, pływanie na klocu czy spanie na drzewie, tak wygląda w porównaniu z prawdziwym wasz lot. On przypomina was samych. Najlepszy aparat latający powinien być poręczny tak jak lekkie ubranie w biegu, w każdej chwili, w każdym kierunku i z każdą szybkością — oto co musielibyście osiągnąć. Liczyłem na dłuższą rozmowę, a spotkałem brak tolerancji i szyderstwo, dlatego nie dyskutując z waszymi wiadomościami technicznymi, przystąpimy od razu do doświadczenia. Zawczasu oświadczam wszem i wobec, bez zbędnych gestów i ubolewania, że nie odbiorę nagrody, chociaż zdecydowanie pobiję wszelkie rekordy. Patrzcie i osądźcie sami.

W głębi podwórza była otwarta nieco brama, potem została rozwarta na oścież i dwóch robotników wyniosło tak lekką konstrukcję, że żadnego wysiłku fizycznego nie zauważono na ich twarzach. Coś owiniętego w płótno kołysało się z cicha pobrzękując. Zdenerwowana Tawi powiedziała: „To jest właśnie to, co wiozła furmanka”. Usiadła, nie na długo jednak, ponownie wstała, podobnie jak wstali wszyscy wokół niej ludzie i zaczęli oglądać przyniesione kuriozum. Nastąpiło ogólne poruszenie; widzowie rzucili się w kierunku Kruksa, otaczając wynalazcę zwartym tłumem, wśród nich znalazła się również niecierpliwa podróżniczka; była w szczęśliwym miejscu, albowiem pomiędzy nią i zagadkowo podzwaniającym przedmiotem znajdowała się pusta przestrzeń.

Kruks gwałtownym ruchem zrzucił płótno. Część widzów nie wiedząc czy złościć się, czy też śmiać, odstąpiła głęboko rozczarowana, sądząc że uległa kolosalnej mistyfikacji. Druga część tłumu głośno dyskutowała: trzecia — skamieniała z zaskoczenia; czwarta… Lecz dokładniej będzie, jeśli powiemy, że ilu było ludzi, tyle reakcji, my zaś mówimy tylko pobieżnie. Czy zdarzyło się wam biec na złamanie karku, tam dokąd pobiegł już z wrzaskiem i rżeniem tłum uliczny? I Bóg jeden wie, co macie nadzieję zobaczyć, gdy przecisnąwszy się w sam gąszcz zamętu, dostrzegacie tylko dziecko z mokrym ślimakiem w ręku i z czerwoną od łez twarzą. Zgubiła je niańka. „Gdzie mieszkasz?” — pytają ludzie dziecko, a ono ze zdziwieniem, że jeszcze nie trafiło pod swój właściwy adres, żałośnie powtarza: „Tam!”

W tym czasie, gdy ponad dachami wisiały już trzy balony na uwięzi, kołysząc się w kłębach kominów fabrycznych; w tym czasie, gdy masywny aerostat, przypominający powiązaną sznurkami kiełbasę, obwieszony jakimiś piórkami poruszał się na wysokości pięciuset stóp, a cztery żwawe samoloty, burząc nierównym warkotem powietrzną ciszę, leciały nad podwórzem Klubu Awiatorów z elegancją dachów, zerwanych przez wiatr, w tym czasie, gdy rzecz jasna kurtyna powietrznych igrzysk uniosła się i rozpoczął się wyścig po zwycięstwo — przed oczami sędziów pojawił się mieniący się wynalazek o fantastycznym kształcie. Miał dziesięć stóp długości i pięć stóp wysokości. Jego przód przypominał dziób łódki, wydłużony i upiększony zygzakiem łabędziej szyi, przy tym dokładne podobieństwo do głowy łabędzia znajdowało się na końcu tej szyi-bugszprytu. Kadłub z profilu przypominał pompejański świecznik łodziopodobny; rufa tego dziwnego statku w miejscu, gdzie zwykle znajduje się ster, była, podobnie jak w przedniej części, wyciągnięta i zagięta do wewnątrz ostrym sierpem, jak gdyby nad głową siedzącego. Delikatny, zrobiony z niewiadomego materiału szkielet opinał, jak karkas abażuru, wspaniały błękitny jedwab, bogato wyszywany srebrnym i kolorowym wzorem. Deseń był tak cudowny, że wielu, szczególnie kobiety, jęknęły z zachwytu; wkrótce też rozległy się pełne aprobaty szczere i gorące okrzyki. Boki aparatu były obszyte ciemnozielonym jedwabnym materiałem ze złotym laurem; jednak najbardziej zadziwiającą i dziwaczną częścią tego cuda były błyszczące girlandy, festony, łańcuchy i frędzle z drobniutkich dzwoneczków wykonanych z czystego srebra, a przy tym tak lekkich jak pęcherzyki powietrza; pokrywały one cały statek. Kruks poruszył swoje cudo i wydawało się, że zaśmiało się ono dźwięcznym perlistym głosem.

— Cztery tysiące dzwoneczków — powiedział Kruks, gdy umilkły okrzyki zachwytu. Spojrzał na Tawi tak uważnie i ufnie, że od razu wróciła jej naturalna żywotność i prostota pomieszana z najwyższym zaciekawieniem. — Wynalazek ten to tajemnica. Mogę powiedzieć tylko, że korelacja dźwięku i sposób kierowania wywołują powietrzną wibrację, poruszającą aparat w różnych kierunkach i z różną prędkością. Teraz wsiadam i lecę, a wam nie pozostaje nic innego, jak czynić najróżniejsze techniczne domysły.

— On poleci! — powiedział jakiś niemiecki pilot z cygarem w zębach, nerwowo poruszając okrągłymi policzkami. — W teatrze, na linach i blokach — dodał ktoś inny. — To wariat! — rozległ się donośny głos. — Głupia mistyfikacja! — włączył się młodzieniec z meszkiem pod nosem. Nagle przenikliwy gwizd wdarł się w ogólne poruszenie; jak sygnał do bijatyki wywołał cały chór różnorodnych gwizdów, krzyków i obelg. Ale Kruks tylko rozejrzał się wokoło lekko roztargniony, dostrzegł Tawi i odezwał się do niej:

— Wkrótce zobaczymy się, przecież Torp zmarł i nie będzie pani jego służącą.

Te nieoczekiwane słowa tak zaskoczyły dziewczynę, że aż cofnęła się i tylko zdążyła dorzucić:

— A pan o tym wie? — i już scena rozgrywająca się przed nią zaczęła zbliżać się do końca.

Przewodniczący, widząc że Kruks sadowi się wewnątrz swojej maszyny, odepchnął energicznie ludzi, którzy mu przeszkadzali, i podszedł do tajemniczego awiatora.

— Nie mogę panu pozwolić na dokonywanie jakichkolwiek eksperymentów, które są z góry skazane na niepowodzenie — krzyknął z niepokojem w głosie. — Pan jest albo chory, albo zmierza do celów zupełnie dla nas obcych; kto o zdrowym rozsądku może chociaż na moment pomyśleć, że tfu! można polecieć z tym… z tym… nie wiem nawet, jak to określić, w tych nie nadających się do niczego gałganach! Niech pan opuści to miejsce. Proszę odejść i zabrać ze sobą to pańskie urządzenie.

— Ja otrzymałem, prawo — zimno powiedział Kruks, odpowiadając zarówno jemu, jak i tym krzykaczom z tłumu, którzy aż ochrypli popierając przewodniczącego. — Prawo! I z tego prawa nie zrezygnuję.

— To nie ja sam, nie moje zdanie, nie moje żądanie, to ogólne, powszechne żądanie! Czy pan słyszy? Co pan zrobił? Czyż mogliśmy wiedzieć, z kim i z czym będziemy mieli do czynienia? Proszę opuścić zgromadzenie.

— Proszę, niech wszyscy powiedzą, że tego chcą — powiedział Kruks.

— Wspaniale! — Przewodniczący nerwowo roześmiał się i tak energicznie potrząsnął dzwonkiem, tupiąc równocześnie nogami, że w tym momencie zaległa cisza jak makiem zasiał.

— Panowie! Szanowni państwo! Proszę mi pomóc! Panie Kruks, jeśli chociażby tylko jeden jedyny człowiek tu obecny, normalny i dorosły powie, że wierzy w pański rzeczywisty lot, to niech pan bierze na siebie wstyd lub też całkowicie zwala go na nas! Kto oczekuje tego? Kto chce? Kto wierzy?

Ponownie wybuchnął krótkotrwały harmider, ale też szybko zapanowało głębokie milczenie, jednak pełne wzajemnych podejrzeń. Tawi zdrętwiała: „Raz, dwa, trzy, osiem”, odliczała do dziesięciu, odczuwając przy tym bolesną nienawiść do tłumu, w końcu powiedziała „dziesięć”, chociaż od dziewięciu zrobiła męczącą jak ból pauzę. Milczące prezydium, położywszy łokcie na stole, skierowało podbródek w ich stronę, lecz patrzyło w dół. Kruks szybko spojrzał na dziewczynę. Ta drgnęła wewnętrznie, jeszcze stała niezrozumiale lekka, lecz już wystąpiła do przodu, potrząsnęła wskazującym palcem, czerwieniąc się przy tym i złoszcząc na swoje nieoczekiwane bohaterstwo. Jednak to tylko instynkt pchnął ją do tego kroku.

— Ja! Ja! Ja! — krzyknęła ze śmiechem i przestrachem.

W tym momencie wszystkie spojrzenia, jak jej się zdawało, przeszyły ją całą; tłum poruszył się i zamarł. Czuła, że oblewa ją zimny i gorący pot, ale niemal płacząc, w uniesieniu zacisnęła piąstkę i zaczęła wymachiwać wskazującym palcem, nerwowo i bezradnie powtarzając:

— Tak, tak, ja, ja wiem, że poleci!

Zaszokowany przewodniczący zamilkł; zmieszał się. Członkowie prezydium szarpali go za ręce i zajadle szeptali coś niezrozumiałego, ale ten, zupełnie już nic nie pojmując, poddał się nagłemu wybuchowi Tawi.

— Dotrzymam słowa — powiedział opędzając się i rozpychając swoich doradców — ale już więcej nie będę przewodniczącym. Niech dziecko lub wariat przewodzą klubem!

— Zaiste mnie nie jest potrzebny klub — powiedział Kruks — nie jest też potrzebny mojej obrończyni. Proszę odstąpić!

Ponieważ nikt już nie wątpił w zwycięstwo, ulokował się wewnątrz aparatu, który okazał się, niezależnie od kruchego wyglądu, bardzo stateczny, jak gdyby wrósł w ziemię, nie skrzypnął, ani nie zadźwięczał, a biała głowa łabędzia dumnie patrzyła przed siebie, zachowując tajemnicze milczenie. Kruks, usiadłszy, wziął pęk nici z paciorków przymocowanych do boków statku i pociągnął je, Wówczas początkowo cicho, a potem błyskawicznie wzrastającą siłą tysiąca drobniutkich strun, pod których wpływem drży pierś, wszystkie wstążki i girlandy zaczęły dźwięczeć, jak zagony pełne koników polnych, gdzie drga i dźwięczy każdy listek. Nie wiadomo czy ta, czy też inna siła spowodowała ruch — łódź majestatycznie uniosła się w górę na wysokość dymu z ogniska i zatrzymała się nieruchoma; miejsce, gdzie przed chwilą stała, lśniło niezakurzonym brukiem.

Co wyrwało się, a co skryło się w rozdygotanej duszy tłumu, gdy tylko rozległ się ten niesamowity dźwięk, który rozdziawił wszystkie gęby, wytrzeszczył wszystkie oczy, zmusił wszystkie gardła do krótkiego skurczu, nie można opisać żadnym piórem. Tylko odległe porównanie z papierowym ciężarem cyrkowym, który profan, wytężając wszystkie swoje mięśnie próbuje podnieść, a po chwili pada na wznak i nie jest w stanie pojąć, co się stało — może przypominać wrażenie, z jakim wszyscy rozstąpili się i rozbiegli, gdy tylko Kruks uniósł się w górę. Przez pewien czas stał nieruchomy, potem z regularnością skoku śruby i z szybkością roweru zaczął wzbijać się po potężnej spirali, dopóki łódź i on sam nie zmniejszyli się do wielkości bukietu kwiatów. Jednak i tutaj doleciały doń, niczym już nie hamowane okrzyki i ryk takiego zachwytu, takiego wściekłego i dzikiego triumfu, że kapelusze rzucone w górę nie wytrzymywały gorąca rozpalonych namiętnością głów. Tylko nieboszczyk, gdyby ze wszystkich doznań zachował tylko jedno jedyne, a mianowicie poczucie uwagi, zorientowałby się w malignie i zaślepieniu okrzyków, jakie rozległy się bez ładu i składu, przypominające bardziej łoskot ciężarowych wozów pędzących na złamanie karku aniżeli ludzkie słowa; nie było już ani sceptyków, ani filozofów, ani pretensji, ani próżnych ambicji, ani rozdrażnienia, ani ironii; podobnie jak Kochinor, rzucony w tłum nędzarzy, doprowadziłby do wybuchu najbardziej niebezpiecznych ze wszystkich zakamarków ludzkiej duszy, tak i to widowisko, ta triumfująca oczywistość runęła na widzów jak wodospad, który poprzewracał wszystko.

— Hura! Hura! Hip-hip, hura! — wydzierali się entuzjaści, rozglądając się czy krzyczą też inni i widząc, że drą gardło wszyscy, klaskali, biegli do przodu i do tyłu, popychali się i ściskali ręce, które już wcześniej potrząsali. — Nowa era! Nowa era lotów! Hip-hip hura! Zwycięstwo, pełne zwycięstwo nad przestworzami! „Umieram, słabo mi!” — krzyczały kobiety. Inne zaś o oczach pełnych łez radości statecznie je wycierały, powtarzając jak w transie: „To coś więcej niż elektryczność; może też więcej niż radio… cóż o tym możemy sądzić?” „O, Boże!” — rozległo się zewsząd, gdzie ludzie nie znajdowali już ani słów, ani myśli, lecz mogli jedynie wzdychać.

Ponad tym wszystkim, skrząc się, ledwie dosłyszalnie dzwoniąc i rozkwitając jak drogocenna ozdoba, kołysał się i przystawał aparat Kruksa. On sam siedział w nim jak na wygodnym krześle. Jego usta poruszały się, powiedział coś, lecz z powodu wysokości dopiero po kilku oddechach głos dotarł na dół, rozlegając się jak gdyby z samego powietrza:

— Cztery tysiące dzwoneczków, a mogło by być i mniej.

Łódź skręciła i ruszyła hen dalej, ale tak szybko, że nikt nie dostrzegł właściwego kierunku. Wówczas Tawi, drżąc i płacząc z przejęcia zwróciła się do wszystkich, którzy ją uspakajali i pocieszali równocześnie wypytując o Kruksa, ponieważ myśleli, że zna go bliżej:

— Dlaczego tak się dziwicie? Aparat został wynaleziony i… posiada oczywiście te… śruby i niezbędne jakieś tam silniki. Przecież wasze samoloty też latają?! Wiedziałam, że poleci. Mnie najbardziej spodobały się dzwoneczki!




VIII


Jakże często, patrząc na spokojne światło życia, z ufnością poddajemy się jego uspokajającej władzy, nie myśląc o niczym — ani o przeszłości, ani o przyszłości; istnieje tylko teraźniejszość, podobnie jak liście przed oczami siedzącego pod drzewem wędrowca, które kołyszą się i błyszczą, zakrywając wszystkie dale. Jednak stan ten nie trwa długo. Burzy go muzyka, jeszcze żywa czy już odległa, której dźwięk odrywa nasze niespokojne „ja” od przytulnych chwil; wtedy to zmartwychwstaje, powoli narasta i zmusza nas do dalszej drogi jakiś długi drżący dźwięk podobny do krzyku. To dźwięczy coraz potężniej demon pamięci, obecny w zapomnianym, ukochanym obrazie, czy też w szokującej rozum cudzej myśli, on to wyciąga swoją białą rękę z czarnej pustyni przeszłości i siada złożywszy skrzydła u twoich nóg i całuje oczy…

Życie Runy Beguem z chwilą, gdy na zawsze odszedł Drud, potoczyło się dość niespokojnie, nie od razu jednak to dostrzegła. Początkowo wszystko toczyło się niezmiennym torem, ale jej wewnętrzny spokój stawał się stopniowo coraz bardziej kruchy i to zarówno w dzień, jak i w nocy. Na pozór nie żywiła ani uczuć gniewu, ani współczucia, ani rozczarowania, ani smutku, ani zawiści; z pogardą odwróciła się od marzeń, zimno spojrzała na to, co pozostało poza zasięgiem jej woli i pragnień. Żyła tak jak przedtem, może nawet weselej, nieco swobodniej i bardziej towarzysko. Gall wyjechał wraz ze swoim pułkiem do odległej kolonii, czego niezbyt żałowała. Coraz rzadziej, coraz bezbarwnie j, jakby to była odległa choroba lub przywidzenie, o którym nie ma z kim porozmawiać, bo tego nikt właściwie nie rozumie, wspominała dni, które wzburzyły jej życie, a i Druda wspominała raczej jak jakąś zjawę w ludzkiej postaci aniżeli żywą postać, mimo że trzymała jego dłoń w swojej ręce. Taki był tylko jeden miesiąc, spokojny jak urlop, bo oto już nadciągał mrok, już pukał i wchodził.

Wszedł podczas szarego, mglistego dnia — w mózg, w nerwy i w krew, jak deszcz, który najpierw nieco pokropił, a potem lunął jak z cebra. Zdarzyło się to po niespokojnym śnie. Ledwie świtało, kiedy Runa obudziła się i usiadła. Nie wiedziała, jak zasnąć, ani śladu snu, ani rozdrażnienia — nie było nic.

Jej spojrzenie przesuwało się z wolna od podłogi i mebli, tak jakby szukała oparcia dla swych myśli. Spostrzegła więc, że sypialnia jest wysoka i jasna, że ożywiły się nieruchome kształty obrazów, a muzy i demony splecione na figuralnym plafonie unoszą się z gracją. „One lecą, lecą”. Patrzyła teraz z szeroko rozwartymi oczami gdzieś wyżej i dalej, poza odlatujące wnętrza budynku gdzieś w nocną pustkę nieba. I wówczas, jakby to było ukłucie igły, od razu przypomniała sobie Druda. Wysoko nad sobą zobaczyła jego cień, ruchy i twarz. Mknął ze świstem przecinając powietrze. Momentalnie też we wszystkich zakamarkach jej pamięci zapłonęło światło nieodległych przeżyć, ponownie dostrzegła tłum, cyrk i siebie, dźwięk muzyki uderzył w jej twarz wiatrem melodii, a ponad rozświetloną areną, uniesiony nieuchwytnym pchnięciem, popłynął jak podniesiona świeca ten człowiek o przepięknym i niesamowitym obliczu.

Runa drgnęła, podniosła się, oprzytomniała, trwożnie przytrzymując rękami zadyszane piersi. Błogą pustkę sypialnej nocy wypełniły cienie ptaków, dym sięgający obłoków i zniekształcone istoty, przypominające ćmy migające wokół lampy karety. Stała z zimnymi i nieczułymi nogami, trzymała rękę przy sercu, bojąc się spojrzeć do tyłu, tam gdzie był dzwonek. I oto ściana naprzeciwko niej najpierw zmętniała, a potem stała się przeźroczysta. Wyszedł z niej uśmiechnięty Drud i kiwnąwszy z lekka ręką, znikł tak nagle, jak się zjawił.

Czuła, że podłoga usuwa się spod jej nóg; ogarnął ją strach, a krew uderzyła do głowy. Ocknęła się jakby w ciemnym lesie pośród blasku wspaniałego zacisza, czując wokół tajemnicze niebezpieczeństwo, które podkradło się niedosłyszalnie. Bojąc się, że upadnie, pochyliła się nad dywanem i całą siłą woli powstrzymała od krzyku. Jednak skamieniałe serce ponownie zastukało — powróciła świadomość. Dzwonek! Zbawczy guziczek fajansu! Nacisnęła go, tracąc przerażona oddech i siły, bojąc się równocześnie odwrócić, ażeby nie zobaczyć tego, który, jak się zdawało, patrzy ze wszystkich zakamarków. Zmęczona z uczuciem ulgi patrzyła Runa na prostą i pełną zdrowia twarz młodej kobiety, której przerwany sen był spokojny, jak jej pierzyna. Taniec zjaw przybladł i to, co normalne, stało się znowu normalne.

— Porozmawiaj i posiedź ze mną tutaj — powiedziała Runa do służącej — nie mogę spać, źle się czuję, opowiedz mi cokolwiek.

I zanim świt ogarnął zasłony jasną krechą, opowieść służącej przekształciła się w tego typu paplaninę, która ani nie nuży, ani też nie zabawia, ale pomaga samemu zebrać myśli. Opowiadała więc, jak żyła, co było śmieszne, tam gdzie służyła, co złe lub doskonałe. Runa na poły ją słuchała, na poły jak chora zamyślała się nad męczącymi ją koszmarami; tak zasłuchana powoli wracała do równowagi.

Od tego czasu minęło niewiele dni, a w salonach, podczas wzajemnych wizyt, w wymienianej korespondencji coraz częściej zaczęły powtarzać się pytania:,Czy będzie pan na wieczorze u Beguem?”,Czy u hrabiego W. była Runa Beguem?” „Kto był na świętach u Beguem?” „Proszę przedstawić mnie Runie Beguem”. „Proszę opowiedzieć mi o Runie Beguem”. Tak jak gdyby ponownie narodziła się piękność imieniem Beguem i od nowa zaczęła fascynować swoją osobą. Jej zwariowane zamówienia wprawiały w zakłopotanie najlepsze firmy miasta. Każdego dnia kareta Runy Beguem zatrzymywała się przed najbardziej renomowanymi jubilerami, krawcami, przed willami i teatrami, przed jaskrawymi jak pożar nocą paradnymi bramami pałaców wszędzie czyniąc z życia upajającą jednostajność święta. Jak gdyby oglądając się wstecz spostrzegła i przypomniała sobie, że ma tylko dwadzieścia dwa lata, że jej inność, nawet gdyby była w jak najbardziej oryginalnym typie, powoli gasi wszelkie pragnienia, pozbawiając ją różnokolorowego bogactwa przeżyć i niezliczonych uciech. Przekraczając progi kolejnych salonów z radością odwzajemniała płynące zewsząd owacje i gesty powitań. Stała się królową towarzystwa, pożądaniem i pragnieniem tylu miłości, że już w samym uścisku męskiej dłoni odnajdywała czułe wyznanie lub tęskne westchnienie, albo też to swoiste nerwowe drżenie chłodnych serc, parzących zimnem topniejącego lodu czasem silniej niż płomienne monologi. Wydawało się, że rauty, bale, przyjęcia i wieczory płoną nieporównalnym blaskiem, że przenika je aromat najdelikatniejszego wzruszenia z chwilą, gdy zaczyna się uśmiechać ta subtelna i niezwykła piękność, dowcipnisie stawali się błyskotliwsi, amanci wytworniejsi, nawet brzydkie starcze twarze ogarniał zachwycający odblask, jeśli znaleźli się w jej towarzystwie. Wszystko kierowało się ku niej, wszyscy ją podziwiali. Każdy kto słuchał Runę lub śledził, jak kręci się w parze z eleganckim frakiem, gdzie przedziałek i postawa, dumne spojrzenie i aksamitny wąs tlą się i zatracają w pobliżu tego młodego ognia, rozwijającego biały tren sukni pośrud ociężałego bogactwem tłumu, każdy odczuwał, że tu znajduje się kres radosnego ukojenia, blask największego szczęścia, że nie ma istoty szczęśliwszej niż ona, lecz wszyscy myśląc tak, nie znali wszystkiego. „Zapomnij, zapomnij:” — słyszała czasem Runa w wybuchających zachwytem głosach, w jęku skrzypiec lub w stukocie kół, jak wiatr unoszących ją ku nowym wrażeniom. Jednak to „zapomnij!” samo przez się zdradziecko przypominało o tym, co daremnie starała się zatrzeć w swojej pamięci. Nie miłość, nie współczucie, nie namiętność teraz odczuwała, lecz ból, który trudno jej było objaśnić, a nawet uświadomić sobie samej. Często wbrew najróżniejszym myślom niewiele rozumiemy z tego, co stanęło na drodze naszych zwykłych uczuć. Smutek zabijał ją. Dokąd by poszła, w jakiej by się nie znalazła sytuacji, czy to u siebie, czy w obcym domu, nie mogła pozbyć się nurtujących ją coraz bardziej przeżyć; one te często jak błyskawice nagle rozjaśniały się, a potem po cichu z wolna stawały się ciężarem wywołującym ból cierpienia. Patrząc na kopułę teatru, powoli podniosła rękę ku oczom, ażeby zasłonić to, co zaczęło pojawiać się pod sklepieniem, a wraz z nim krążyć i wirować, światło żyrandoli, zmieniając lub rozbłyskując oślepiało i przykrywało mgłą jaskrawy obrót pięter, na dole których, jak w omdleniu jarzyła się przepastna otchłań. Wówczas to wszelki szmer, jakikolwiek odgłos chwili, spektaklu, sceny lub ledwie słyszalny za plecami szept mężczyzn, których sama obecność w pobliżu winna gwarantować poczucie bezpieczeństwa stawały się nieznośnym zgrzytem; i Runa odczekawszy aż nastąpi łomot serca, łomot powstający jednocześnie w jej skroniach i w sercu, widziała, jak do sąsiedniej bariery zbliżał się Drud.

Wówczas uśmiechając się blado do tych, co ją otaczali, mówiła, że źle się czuje, a zaraz potem odjeżdżała do domu, wiedząc, że już nie zaśnie. Całą noc w jej sypialni i w innych pokojach paliło się światło; siedziała lub chodziła, wsłuchując się w siebie i patrząc w kierunku drzwi, za którymi czaił się tłumiąc oddech wróg; czasem znów śmiała się pogardliwie, ale był to śmiech, od którego lodowacieje i zamiera serce; czasem znów płakała i drżała, walcząc ze strachem i próbując w krzyku odzyskać spokój. Jednak bez powodzenia.

— Dość tego — mówiła, gdy kilka dni spokoju i dobrego nastroju rodziło przekonanie, że majaki znikły. Cudowna z czarującym uśmiechem kroczyła wtedy po schodach, gdzie na zakrętach, wypełniając całą powierzchnię luster towarzyszyła jej druga Runa. Albo też sadowiła się w półkręgu foteli pośród migocących wachlarzy, albo też puściwszy wodze wyobraźni, jechała na koniu aleją, racząc swoich współtowarzyszy kuszącymi słowy, w których niezależnie od złudnej bliskości spełnienia obietnicy, zimnym ciężarem wisi twarde „nie”, lub „dosyć”, cała pogrążona w szczęśliwej wolności — uosobienie piany i zimnej stali. Wtedy, patrząc w lustro, z nagłym smutkiem dostrzegała, że w jego głębi tuż obok niej kroczy zamyślony Drud, że podobne do perłowych skrzydeł wachlarze ze świstem tną powietrze; że są coraz to potężniejsze i bielsze, i uczucie lotu, ostrej i błyskawicznej szybkości napełnia ją cudowną męką. Gładziła wierzchowca, ale ten odwrócił łeb, zaparł nogi, zadrżał i nie ruszył z miejsca; zwierzę kręciło się w kółko i wydawało się, że w tej chwili, jak gdyby żyło nerwami swojej pani, której serce biło tak, jak jego kopyta piasek; Drud stał z opuszczoną głową, spokojną ręką trzymając konia za uzdę. Spojrzał i znikł.




IX


Z czasem życie Runy stawało się coraz większym koszmarem. Zwróciła się, będąc u kresu wytrzymałości, o pomoc do Grantoma — jednego z tych pożytecznych, lecz mało docenianych ludzi, do których przyciąga otaczająca ich atmosfera naukowej solidności i zaufania. Jego łysa głowa, darwinowskie oblicze i surowe ludzkie spojrzenie spoza złotych okularów, jak gdyby skupiały wszystkie blaski i cienie ufności, której był uosobieniem. Runa, rozmyślając o swoim wariactwie i obawiając się go, ale też i nie chcąc powiedzieć wszystkiego, określiła swój stan jako rodzaj halucynacji — powiedziała więc profesorowi, że czasem widzi znajomego, który znika nie pozostawiając śladu. Swój stosunek do wymyślonej postaci skopiowała z oryginału, kreśląc w ten sposób wszystkie subtelności doznawanych wrażeń na podstawie autentycznych zdarzeń. Jedno tylko dodała, jakby uogólniając swoje doznania: „Wydawało mi się, że w jego naturze tkwi coś szokującego i tajemniczego, co zaplątało moje myśli dopóty, dopóki nie stało się bezpodstawnym, dziwnym uprzedzeniem”. Jednak cała istota jej wyjaśnień była pod jakimś względem niezbyt dokładna, jakby poplątana, niepewna i Grantom wyczuł to.

— Dla pani będzie gorzej, jeśli nie będzie pani całkowicie szczera — zauważył, ale też nie zmuszał jej do podania bliższych szczegółów. Po wysłuchaniu i zbadaniu Runy, powiedział postukując przy tym ołówkiem, jak gdyby tym stukaniem akcentując pewne słowa: — Jest pani zdrowa. Wszystko w porządku, i dusza i ciało. Powiem więcej: pod względem fizycznym jest pani nieskazitelna. Po krótkiej rozmowie z panią widzę, że skrajna nerwowość wywołana szczególnymi okolicznościami przejawia się tym bardziej ostro, że znajduje się w zamkniętym kręgu silnej woli, powstrzymując jej przejawy. Właśnie o tym chciałbym porozmawiać z panią dokładniej, zanim zabierzemy się do leczenia, które jest niezbędne.

Spojrzał ukradkiem na Runę, chowając jakby ukrytą myśl; trudno było jednak zrozumieć właściwy sens tego przelotnego spojrzenia. Ale ton, ton, ten bezbłędny smak mowy zmusił Runę do jeszcze większej niż dotąd czujności, oczywiście jeśli może ją jeszcze posiadać człowiek oczekujący ratunku. Grantom ciągnął:

— Ślub. To po pierwsze. Czy chce pani tego, czy nie ślub zlikwiduje drugą sferę, otworzy drzwi, które prowadzą w przebłyski niepoddające się naukowemu osądowi, przedstawiające tajemnicze odblaski podwójnych obrazów psychofizycznego świata, którymi wypełniona jest ta sfera. Proszę zauważyć, że nie jest ona otwarta dla wszystkich.

Zamilkł i mrużąc oczy wpatrywał się obojętnym spojrzeniem w bladą twarz Runy; ta, zmarszczywszy brwi, uśmiechała się wyniośle, starając się pojąć niektóre dziwne konstatacje Grantoma tyczące wyjątkowości swego położenia. Zdawało się, że ten zauważył jej wysiłek, jednak ledwie odczuwalny odcień sympatii, większy niż zazwyczaj móąl tego oczekiwać byle klient, szybko znikł, gdy tylko usiadł głębiej w fotelu i w cieniu lampy powrócił do udzielania praktycznych porad.

— Taki zdrowy człowiek, taki kochający i o silnej duszy, to niemożliwe, żeby pani nie spotkała zwykłego, jak również i pełnego szczęścia. Taki człowiek — powiadam — to tylko małżeństwo i dzieci, jednym słowem rodzina poprowadzi panią ciepłą i pewną ręką ku spokojnemu światłu dnia. Załóżmy jednak, że na przeszkodzie temu stoją przyczyny nie do przezwyciężenia, wówczas niech pani ucieka na wieś, spożywa proste jedzenie, kąpie się, wstaje o świcie, pije wodę i mleko, zapomni o książkach, chodzi boso, sczernieje od słońca, pracuje do kresu sił na polu, śpi na słomie, interesuje się zwierzętami i roślinami, śmieje się i oddaje wszelkim zabawom, podczas których nie obejdzie się bez siniaków lub upadku na trawę wieczorem, gdy pachnące siano rozprzestrzenia swój aromat, zmieszany z dymem kominów — i wówczas stanie się pani taka jak wszyscy.

Te spokojne słowa rozbawiły i pokrzepiły dziewczynę.

— Tak, tak też uczynię, to cudowne — powiedziała zachwycona i pełna barwnych wyobrażeń; odważnie machnęła ręką, jak gdyby już stała się półdzika, silna i opalona. — Otrząsnę wszystkie jabłonie; a łażenie przez płoty? Jako dziewczynka łaziłam po drzewach. Grantomie! Dobry Grantomie! Niech mnie pan ratuje!

— Uratuję. — Powiedział to w zamyśleniu i z surową powagą, ale równocześnie tak, że można było jeszcze oczekiwać dalszych wyjaśnień. Potem Grantom odwrócił lampę tak, że w jej ostrym świetle znalazł się cały wraz z nieruchomą twarzą. Uśmiech, jaki pojawił się w jego zmrużonych oczach, ukazał energicznego i mądrego starca z siatką zmarszczek na twarzy i z oczami, które teraz błyszczały jak odblask okularów. — Jednak proszę zważyć — powiedział, nagle ożywiając się — nie każdemu to mówię, co pani teraz usłyszy, lecz tylko temu, kto odpowiada mi pod względem duchowym. Pani zrozumie to, co powiem. Proszę nie dziwić się i nie mitygować z powodu mojego pytania: czy pani jest przekonana, że to jest halucynacja?

Runa, podejrzewając podstęp, nieco zmieszała się i odpowiedziała:

— Tak, jestem całkowicie przekonana, dziwne byłoby, gdybym mogła myśleć inaczej. Czyż nie tak?

— Myśleć — powiedział Grantom patrząc na jej czoło — myśleć czy też wiedzieć. Co wiemy o sobie? Jednak rzeczywiście coś niecoś wiemy, co znajduje się poza granicami czystego doświadczenia. Czyż nie m y ś l i pani, że nasza nerwowość, a raczej jej suma, dźwięcząca obecnie tak znaczącym i wysokim tembrem, jest zjawiskiem właściwym i dla minionych wieków? Zauważmy tylko tę wyraźną różnicę, nie podając na razie przyczyn. Człowiek piętnastego stulecia znał siłę duchowego napięcia, lecz nie jego rozgałęzień; w każdym bądź razie nie znał tylu niezliczonych drobin, podobnych do nici azbestu; tam gdzie człowiek piętnastego stulecia po prostu krzyczał „chcę”, obecnie to „chcę” owinięte jest w subtelne tkaniny zmiennych, sprzecznych duchowych nastrojów i melodii, a sama treść nie jest już życzeniem lecz światopoglądem. Rozpatrzmy to wszystko dokładniej. Wzdragamy się z powodu fałszywej nuty, krzywimy się z powodu niedokładnego lub nieodpowiedniego gestu; zarazić się lub zarazić innych swoim nastrojem to tak zwyczajne, że nawet jest niezauważalne pośród wszystkich warstw społecznych; słowa: „wiedziałem, że pani to powie”, „to samo pomyślałem”, dogadywanie się za pomocą półsłówek lub nawet spojrzeń; odczuwanie spojrzeń rzucanych za plecami; wrażenie, że ktoś był przed panią tam, dokąd dopiero co weszła: zmiana i głębia nastroju — wszystko to tylko żałosne i najzwyklejsze przykłady naszej wrażliwości nerwowej, osiągającej rozmiary żywiołowe. Czy teraz nie sądzi pani, że być może nastąpi wnet okres, gdy w tym spleceniu się, w tym zlewającym się nagromadzeniu energii nerwowej znikną wszystkie umowne sposoby i środki komunikacji? I słowo będzie niepotrzebne, ponieważ myśl pozna inną myśl poprzez milczenie, uczucia zaś przejawią się w najbardziej złożonych formach: we wspólnym oceanie ducha pojawią się myśli-statki, płynące po wyznaczonych torach? W jakiej sferze działają te siły? — Pominę — ciągnął zniżając głos — wszystkie moje wywody na ten temat, niezależnie od tego, że są one ciekawe same w sobie, pragnę poruszyć sprawę najważniejszą i dotyczącą pani. Jest więc sfera lub też powinna być analogicznie do tego, jak powinna była być Ameryka, gdy jasno to zrozumiał Kolumb, w której wszystkie nasze wyobrażenia są bez wątpienia realne. Pragnę przez to powiedzieć, że zaczynają one istnieć z chwilą naszego wyraźnego wysiłku. Dlatego też rozpatruję halucynację, jako fenomen surowej rzeczywistości, który może ulegać deformacji i ponownie się konsolidować. Mimo że pragnę pani spokoju, to jednak nieszczerze współczułem pani, drżałem z powodu pani radości wywołanej myślą uśpienia duszy wsią. Jeśli tylko ma pani dość siły, to należy uzbroić się w cierpliwość, zawierzyć wielkiemu przeznaczeniu, które drzemie w pani naturze, a której skarby zostały już odkryte; niech pani wprowadzi w swoje życie ten świat, którego dary zostały pani podane szczodrą i tajemniczą ręką. Proszę zapamiętać także, że strach zabija wszelką realność, rozcina ów świat, jak miecz w jeszcze niezbyt silnych rękach.

Runa, opuściwszy oczy, trwała w bezruchu, a Grantom mówił powoli, ale swobodnie, z dużym opanowaniem i przekonaniem; jednak nie podnosiła oczu, czekając jeszcze na coś, co, jeśli spojrzy, jak się jej zdawało, nigdy nie zostanie powiedziane. Dzięki umiejętności właściwej wielu ludziom oraz instynktowi zawiązała usta jakimkolwiek wrażeniom i tylko w myślach zaznaczała okresy mowy Grantoma, lecz nie reagowała na nie. Grantom kontynuował:

— Realności, o których mówię — realności prawdziwe są wszędzie, jak światło i woda. Tak oto dla przykładu ja, Grantom, uczony i lekarz jestem niezupełnie tym, za kogo mnie biorą ludzie, jam jest Hozireneusz, człowiek, który zapomniał w pewnym momencie o sobie, już nie podlegający pamięci; ani moja twarz, ani moje gusty, ani temperament czy przyzwyczajenia nie mają zdecydowanie nic wspólnego z obecnym Grantomem. Jednak o tym pomówimy następnym razem.

W tym momencie Runa poczuła, że powinna i może spojrzeć tak, jak domaga się tego jej stan. Spojrzała z czujnością myśliwego, którego palec jest gotów pociągnąć za cyngiel i zobaczyła Grantoma już innego: jego oczy zasłaniało pasemko białka ponad ostrymi źrenicami, oblicze utraciło swój centralny punkt, ten niewidzialny środek, do którego harmonijnie ciążą wszystkie cechy twarzy, i przypominało prostacki, kiepski rysunek pełen fałszywych linii. Przed nią siedział wariat.

— Grantomie — miękko odezwała się dziewczyna — a zatem? Małżeństwo i wieś? Czy nie połączyć tego w jedno,na razie?

Grantom drgnął, wzruszył ramionami, uniósł brwi i westchnął poprawiając okulary. Na jego twarzy nie było najmniejszego śladu deformacji. Patrzył spod okularów z grzeczną oschłością człowieka zawiedzionego w swoim rozmówcy. Skłonił głowę i powstał. Runa wyciągnęła rękę.

— Tak — dodał — wszystko tak, jak po wiedziałem lub coś w tym sensie. Leki nie są pani potrzebne. Życzę zdrowia.

Runa też wyszła zastanawiając się nad tym, co właściwie mówił Grantom i co ją zaszokowało. Jednak powiedział t o, właśnie t o i ona nie potrafiła odnaleźć w tym niczego szczególnego.




X


Na drugi dzień przywieziono jej róże z Ardu — okręg ten słynął z najdoskonalszych gatunków kwiatów, hodowanych z rajską naturalnością. Znała się na ich wilgotnym pięknie i zajmowała się nimi z uwagą i czułością matki, rozczesującą splątane kędziory swojego synka. Właśnie teraz, gdy wszystko to, co wyjątkowe i mające swój początek w Drudzie, przenikało ją; z siłą magnesu układającego we wzory żelazne opiłki, poczuła i zadziwiła się naturalnym urokiem kwiatów, swoim pięknem oczarowujących świat. Przed nią na okrągłym stole leżała aromatyczna wiązanka o ciemnych, zielonych liściach i uderzających śliską gładkością twardych łodygach. Same zaś kwiaty leżały pośród własnego listowia nasycone różnorodnością kształtów tak cudownie bezwstydnych, jak śpiąca i oczekująca kochanka dziewczyna. Blady kolor zwiniętych jak atłas płatków subtelnie ocieniał arystokratyczną rozkosz szkarłatnego kielicha, którego twarde płatki, jak gdyby związane ślubem, rumieniły się w miłosnym uścisku. Pośród ich purpury i zorzy — bezwiednie je upiększając — pstrzyły się podobne do śniegu padającego w maju białe róże. Słowo „róża” określą przytulną radość życia, dyszącą białym oczarowaniem. I żółte róże — czy można je tak nazwać, popełniając stary grzech niedokładnego słowa? — nie, n i e złote, nie żółte, lecz to, co w błyszczącej treści tych słów pozostaje niedopowiedziane, one to były pośród innych królewien podobne do rzadkiego aksamitu, w którego fałdach krył się ich soczysty promień.

Runa rozdzieliła róże, poukładała w wazonach, gdzie piękniejsze niż subtelne wzory drogiego szkła, zajmując przeznaczone dla siebie miejsce, zaczęły słać powitalne spojrzenia.

W trakcie tego zajęcia w dziewczynie dojrzewał list, lecz nie od razu zrozumiała, że to właśnie chodzi o list. Z zapamiętaniem oddając się kwiatom i ich zapachom, podobnym do samej miłości, słyszała słowa, których kształt zarysowywały ruchy palców i róż, ich dotyk. Oto rozdzieliły się łodygi, które chciała efektownie połączyć, lecz przeszkadzał w tym zaplątany wewnątrz pąk i wtedy bezdźwięcznie popłynęły słowa: „Chcę spotkać się z panem, chcę sprawdzić i ocenić siebie”. Słowa te skierowane były do twardej i męskiej ręki, niepodobnej do zniewieściałej ręki Lidsa, który przysłał kwiaty. Zwracała się w myślach do kogoś teraz nie istniejącego i w jego dłoniach widziała swoje róże. „Proszę je wziąć — powiedział ten, którego twarzy Runa nie widziała — proszę się niczego nie obawiać w mojej obecności.” Na jej rękę upadł samotny płatek. „Ja czekam, aż pani napisze do mnie” — powiedział. W tym momencie ukłuła się w palec, ale ruch ręki przypadkowo połączył dwie róże — białą i bordową — zobaczyła, jak przytuliły się w swym innym, ale jakże wewnętrznie bliskim pięknie. To musiało się stać. „Cóż wiemy o sobie, a jeśli do pana napiszę, czy to będzie przypadek? Być razem, na razie tyle — o tym właśnie myślę. Czy ucieszyły pa na te słowa?” Tak oto poddając się bezwiednie panującemu nastrojowi, improwizowała mowę do męskiej wyimaginowanej ręki. W tej chwili podano jej list.

Runa porzuciła kwiaty i zaczęła czytać dowcipną relację uroczego gawędziarza: pochlebstwa, żarty, komplementy i zachwyty — oto cały arsenał środków, jakimi dysponują amatorzy sercowego sportu. Bez uśmiechu przeczytała zwykłe i wyszukane pochlebstwa, lecz zauważyła także postscriptum, w którym samo nazwisko Galla mocno ją zaniepokoiło: „Oto smutna wiadomość, z natury swojej wywołująca milczenie pełne szacunku, i ja też odkładam pióro — kapitan Gall zmarł w Azudży na malarię. Pokój jego wspaniałej duszy”.

Jak gdyby ktoś smagnął ją po oczach, a potem dotknął je zimną ręką, i Runa jeszcze raz przeczytała wymowny dopisek. Przeczytała wszystko to samo, ni mniej ni więcej, lecz nagle pojęła, że list, który zaledwie zrodził się w niej w trakcie układania kwiatów, został zamknięty i odrzucony tym ciosem, zmyśliła go przecież i kierowała do Azudży, oczekując od zmarłego oficera ratunku.




XI


W końcu września Runa pojechała do Gwinkla, gdzie góry otaczają dolinę podniebnym śniegiem. Surowo zakazała służącej podawania komukolwiek adresu, również dla korespondencji. W jej otoczeniu wiadomość ta wywoływała porozumiewawcze spojrzenie i traktowana była jako kolejny kaprys.

Wynajęła w wiejskiej rodzinie pokój ze skromnym umeblowaniem i zaczęła żyć jak wszyscy okoliczni mieszkańcy. Przezwyciężywszy ironiczne lub niechętne spojrzenia, pracowała w winnicach i sadach, do kresu sił dźwigając kosze pełne winogron i śliw, kopiąc ziemię, myjąc się w strumieniu, zasypiając o zmierzchu i wstając o świcie, jedząc przaśny chleb i pijąc mleko, nie czytając książek, chodząc daleko w las, w dzikiej potędze którego ze smutkiem wpatrywała się w swój wewnętrzny świat tak, jak się patrzy na drogocenne naczynie, tracące swoją urodę z powodu pęknięcia. Niezależnie od tego jak bardzo była zmęczona, co przeżywała w tym świecie, gdzie identycznie brzmi pieszczota i przekleństwo, gdzie potrzeba zastępuje życzenie, gdzie nikt nie widzi liści i kwiatów, jak my to widzimy czytając książkę — nic nie straciła ze swojej urody i wdzięku, często drżały jej delikatne ramiona pod ciężarem koszy z owocami, ale dźwigała je tak, jak gdyby była na balu. Opaliła się, jej ręce zaczerwieniły się i zaczęły grubieć, zachowywała się z uporem człowieka cierpiącego na bezsenność, który z twarzą odwróconą do ściany odlicza do stu i gotów jeszcze raz powtórzyć, aż zaśnie. Tak minął tydzień, potem drugi — trzeciego tygodnia poczuła, że ta rozległa i kwitnąca z wysiłku ziemia jest miła i przyjemna, że „ja” i „ona” można połączyć w „my” i przy tym z bezwiednym, kojącym westchnieniem. Zaczęła podśpiewywać, uśmiechać się do przechodniów, poruszać gałęzie czubkiem buta, odzyskiwała poczucie stałości i zwyczajności otaczających ją rzeczy! Runa nabierała sił.

Pewnego wieczoru ucichł wiatr; zachodnie niebo pobladło i przejaśniło się, jak zwierciadło odbijające pustkę. Nad czerwonym pasmem horyzontu pojawiły się trzy obłoki — jeden większy od drugiego, i powoli zaczęły płynąć ku ciemniejszemu fragmentowi cudownej krainy. Wyobraźnia zaledwie nadążała nadawać monotonnej lekkości tych efemeryd ziemskie kształty pejzażu, pełnego białego światła, bo już z przeświadczeniem wędrowca brnęła ku górze, zatopiona w tajemniczej samotności nieosiągalnego i wiecznego celu. Łatwo było zamyślić się lub śnić z otwartymi oczami duszy nad blaskiem tej krainy, lecz trudno było powrócić do siebie i zatrzymać się przy tym w myślach.

Nie od razu Runa spostrzegła, że do jej swobodnych skojarzeń wkradło się zaniepokojenie, i dostrzegłszy pośród owych jasnych cieni wieczoru ciemną, tępą krechę, wstała jak podczas grożącego niebezpieczeństwa. Wyciągnąwszy ręce, odpychała nieprzyjazny napór, wicher — i tu serce nie okłamało jej — jaki powstał w obłocznych sadach Hesperyd. Dźwięczne głosy bawiących się dzieci nagle stały się niewyraźne, jak gdyby za ścianą. Opadła z sił; bezradnie skierowała wzrok na płynne ruchy obłocznego masywu i zobaczyła, że prosto ku jej twarzy mkną, niczym nadlatujący ptak, zamyślone oczy. Nic innego nie było w tej strasznej grze wyobraźni — tylko obdarzone zagadkowym życiem wśród szkarłatnej zorzy, pędzące z powietrznego urwiska oczy Druda. Były już jak wówczas podczas spotkania całkiem blisko, jednak zaledwie serce nieszczęsnej stanęło na skraju omdlenia, błyskawicznie znikły.

Przez dwa dni Runa była chora, a na trzeci z gwałtowną pogardą do tego wszystkiego, co tak jeszcze niedawno podtrzymywało ją na duchu i bawiło, powróciła do domu. Nie straciła nadziei. Przeciwnie, miała wrażenie jak gdyby spotkała starego przyjaciela, o którym dawno już zapomniała. Była pewna, że przyjaciel jest tuż obok — wystarczyło tylko z ufnością zwrócić się do niego. Jego głos był tak samo spokojny jak w latach dzieciństwa — wieczny, jak szum rzeki i prosty jak oddech. Należało tylko posłuchać, co powie i uwierzyć mu.

Ten dzień minął spokojnie, nie niepokoiły jej żadne drobiazgi ani strach, ani wspomnienia. Przeszłość poruszała się, jak gdyby za przeźroczystą, nieruchomą ścianą, oddzielającą psychiczne urazy. Cicho jej się przyglądała. Gdy ściemniało, wyszła przez furtkę ogrodu i skierowała się w plątaninę peryferyjnych ulic miasta; za nimi znajdował się. zaułek z maleńką cerkwią, stojącą na niewielkim placu. Skończyło się wieczorne nabożeństwo; kilku ludzi minęło ją, wychodząc z oświetlonych drzwi cerkwi, w głębi których błyszczały srebra i świece. Już rozeszli się wszyscy, pusta świątynia trwała w półmroku, stróż cerkiewny, zamiatając pod kolumnami podłogę, przesuwał swój ogromny cień z kąta w kąt, sam pozostając niewidocznym; miarowy szelest jego miotły, skwierczenie palącego się wosku i cisza jeszcze pełna ciepłego, cerkiewnego zapachu — wszystko to, wydawało się, zawsze było i będzie, pociągając ku wewnętrznemu ukojeniu.

Świece dopalały się w bocznych ołtarzach, przydając twarzom świętych liliowymi ogniami szczególny wyraz tajemniczego, zamkniętego w sobie życia, lecz ołtarz główny był jeszcze jasno oświetlony; błyszczały tam różnokolorowe i złote plamy naczyń; ogromne, śnieżnej białości świece wydymały spokojne płomienie w półmroku sklepień, którego odblask wylewał się złotą wodą po ściemniałych farbach obrazu Matki Boskiej Mórz, lat temu trzydzieści zamówionej i ofiarowanej przez marynarzy w Lissie. Oni też upiększali swoją świętość, jak tylko mogli. Niejeden z nich naznaczony tropikalnym świerzbem, sczerniały od spirytusu i skwaru, na-faszerowany chorobami i przygodami, o których opowiadając trzeba najpierw pomyśleć jak je opisać — niejeden taki zarośnięty olbrzym, który zapomniał przeżegnać się, a z modlitw pamiętał tylko jedno „daj”, zjawiał się tutaj po wieloletnim rejsie wymyty i ogolony i drżąc z przepicia, zostawiał przed świętą dziewicą z Nazaretu wszystko, co potrafił i chciał przynieść. Na drewnianym stole ołtarza leżały najróżnorodniejsze przedmioty: modele okrętów, oceaniczne muszle, maleńkie pozłacane kotwice, zwoje lin owinięte koralami i perłami, strzępy żagli, kawałki masztów lub sterów, darowane od tych, których statek wymknął się śmierci; chińskie skarbczyki, monety z wszystkich krajów; pośród pstrokacizny darów leżały na plecach z surowymi, topornymi twarzami drewniane figurki przywiezione z Bóg wie jakiej dziwacznej krainy. Patrząc na tę dziwną kolekcję, miało się wrażenie, że bezwiednie kojarzono tu i biedę, i ogromne bogactwo ofiarodawców, którzy szczerze lubując się datkami, nieraz właśnie z tego powodu zachodzili do cerkwi, ażeby przyglądać się jakiemuś wysuszonemu jeżowi morskiemu i powtarzać z zadowoleniem: „Jeża przywiozłem, oto jest”.

Pośród tych wywołujących różnorakie myśli wspaniałości, przyniesionych przez ludzi znających życie i śmierć wcale nie ze słyszenia, spojrzenie boskiej dziewicy skierowane było z pokorną uwagą ku obliczu siedzącego na jej kolanach dzieciątka, które trzymając lewą rączką prawą rękę matki, drugą dziecięcym gestem wyciągało przed siebie ku widzowi. Jego oczy — zawsze te same zadumane oczy maleńkiego Chrystusa — patrzyły na nieodgadnione losy świata. U jego stóp, namalowanych tak doskonale, że w zestawieniu z nimi ginęły inne drobne potknięcia obrazu, leżał kompas okrętowy.

Tutaj Runa uklękła z opuszczoną głową i zaczęła prosić o zmiłowanie i ratunek. Jednak jej duszy nie ogarnął promienny spokój bijący z obrazu; nie zaznała ani jego prostoty, ani lekkości, ani cichych, kojących słów ukrytych w szemraniu ciszy; pogrążona w myślach widziała między ołtarzem i sobą samą tylko swoje nieszczęście jak wroga siłą zmuszonego do ujawnienia się. Coś nieuchwytnego i twardego nie mogło roztopić się w niej, przeszkadzało w pojawieniu się łez. A tak gorąco ich pragnęła. Podobnie jak myśli skrępowany był jej oddech; bardziej i przede wszystkim czuła się taką, do jakiej przyzwyczaiła się, lecz teraz z roztargnieniem patrząc na siebie, nie mogła wyrwać się z mocy obezwładniającego ją spojrzenia. Jak gdyby w ciepłym pokoju stała boso na zimnej podłodze.

— Czy ja wierzę? — spytała z rozpaczą.

— Wierzę — sama sobie odpowiedziała. — Wierzę oczywiście, i wiem, że tak jest, ale odzwyczaiłam się czuć wiarę swoją. Boże, pomóż mi!

Zmęczona uniosła wzrok, pamiętając jaką nadzieję wzbudziły w niej ufne oczy zamyślonego dzieciątka. Wyżej strzeliły płomienie świec, ołtarz stał się jaśniejszy, rozbłysnął złoty ornament cerkwi, jak gdyby zwieńczony ognistą krechą. I tu, jeden jedyny raz w ciągu tego całego czasu bez cienia strachu — przecież to w niej wszystko jaśniało i płonęło — dostrzegła poprzez złotą poświatę ołtarza, że Drud wyszedł z ramy obrazu i usiadł u nóg maleńkiego Jezusa. Był w brudnym i zgrzebnym odzieniu rybaka, który jak gdyby dopiero co wysiadł z łodzi; Jezus uśmiechał się do niego radośnie jak chłopiec na widok zabawnego wujka. Przybysz wziął ostrą muszlę, ze zwiniętym do wewnątrz kołnierzem, i przyłożył do ucha.,Oto szumi morze” — powiedział cicho. „Szumi… morze…” — szepnęło echo po kątach. Drud podał muszlę Jezusowi, ażeby usłyszał jak szu,mi morze w sercach ludzkich. Chłopczyk niecierpliwym gestem schwycił ją — muszla była większa niż jego głowa — i z pewnym trudem nie bez pomocy matki utrzymał ją, potem podobnie jak Drud przyłożył do ucha i zaczął słuchać z oczami skierowanymi tam, skąd dolatywał łoskot fali. Po chwili palec przybysza przybliżył się do strzałki kompasu, przesunął ją do tyłu, do przodu — wokoło. Dziecko spojrzało i kiwnęło główką.

Stróż cerkiewny, dostrzegłszy zastygłą w nieruchomym pokłonie kobietę, przez jakiś czas czekał, aż się podniesie, zamierzał już zamknąć cerkiew. Jednak kobieta trwała nieporuszona. Wówczas zawołał do niej, potem dotknął i przerażony przyniósł zimną wodę. Runa teraz dopiero oprzytomniała. Dała mu pieniądze, jakie tylko miała przy sobie i tłumacząc, że jest chora, poprosiła o przywołanie dorożki. Zmęczona i rozbita, jak po długiej podróży, wróciła do domu, zadając sobie pytanie: czy warto i czy można jeszcze żyć?




Część III

WIECZÓR I DAL







I


O dwunastej w nocy Tawi powróciła do San-Riolu. Wszystkie wielkie i małe wydarzenia tego dnia, niepodobne do niczego, co zdarzyło się w jej życiu, jechały i wysiadły na peronie razem z nią. Tawi nie potrafiła ich się pozbyć. Żyły i osaczały ją przywołując ciągle na myśl Kruksa.

Na oszklonej galerii starego domu, pośród rozwieszonej, suszącej się bielizny, niepotrzebnych skrzynek i innych rupieci odpychając nogą pustą butelkę i potykając się o kota, Tawi odnalazła swoje drzwi, zmęczoną ręką włożyła klucz do zamka i przekręciła go w zamyśleniu. Tu ogarnęło ją chwilowe osłupienie, podobne do tego, jakie przydarzyło jej się w Lissie, gdy przyłożywszy do ust koniuszek palca, stała około pół godziny przed witryną sklepu roztargniona niczym Sokrates, wiedząc wszystko i nic. W końcu to nagłe oniemienie wywołane zapewne ostatnimi przeżyciami rozładowało się w wielokrotnych głośnych westchnieniach, a także w przelotnym spojrzeniu na siebie z boku, rzuconym jakby przez doświadczonego człowieka, ot, takiego zaradnego wujka, którego trudno czymkolwiek zadziwić.

Klucz nareszcie otrzymał należny ruch obrotowy, przeorał tajemnicze wnętrzności zamka, zagrzał się w gorącej dłoni i wyrwał się z żelaza z trzaskiem, napełniającym serce Tawi zaufaniem do siebie, a także pragnieniem, by natychmiast dokonać czegoś jeszcze bardziej zdecydowanego. Weszła do środka ponuro rozglądając się wokoło. Zakurzona lampa elektryczna, wokół której od razu pojawiły się muchy, wybuchła swoją płonącą pętlą pośród panującego tu nieporządku. W natłoku innych wrażeń szczegół ten mógłby ujść uwadze. Porzucone mieszkanie wita nas martwo jak wyschnięty bukiet, każda rzecz otoczona jest zimnem i pustką. Wydaje się, że rok nie byliśmy tutaj — tak dotkliwe jest pragnienie znalezienia przytulnego kąta, uczucie nieprzydatne i beztrosko porzucone po szybkich i pełnych nadziei przygotowaniach do podróży.

Wszystkie piętra tego domu były otoczone krytymi, oszklonymi galeriami z wychodzącymi na nie rzędami drzwi prowadzącymi do ciasnych mieszkań, z kuchnią przy samym wejściu i niewielkim za mm pokojem, którego dwa okna wychodziły w kierunku połwyschniętych krzaków na zakurzonym podwórzu. Tu gnieździła się biedota rzemieślnicza, drobni handlarze, szlachetni nędzarze i marynarze. Tawi nie miała własnych mebli, nie miała też żadnych krewnych. Meble w jej mieszkaniu pozostały po poprzednim lokatorze — pijaku i kapitanie, który już dawno rozstał się ze swoją profesją; zmarł pieską śmiercią w czasie bójki na Beradskim moście. Tam zachwiał się i ciężkie ciało szkarłatnego starca rozwaliło przegniłe poręcze. I tylko pobliscy świadkowie mogli powiedzieć, że spadając do wody zdążył jeszcze zakląć siarczyście i głośno. Potok uniósł jego zwłoki, grzechy i przekleństwa do najeżonego ostrymi głazami kanionu, a ciało nie zostało już nigdy odnalezione. Po kapitanie została komoda, której szuflady czasem nie wiadomo dlaczego pęczniały i nie zamy kały się tygodniami; łóżko, kilka wyściełanych składanych krzeseł, szafa ze szmatami i pudełka tytoniowe, pomalowany Saracen z gipsu i dwa talerze. Cała reszta, jeśli nawet było tu coś lepszego, znikła. Tawi nie pamiętała ani ojca, ani matki; matka, porzuciwszy męża, uciekła z przejezdnym przystojnym defraudantem; ojciec zaciągnął się do wojska i zginął w bitwie. Swoje dzieciństwo Tawi spędziła u półślepej stryjecznej ciotki, męcząc się bardziej aniżeli starucha swoimi chorobami i gorącymi okładami, które zmuszona była ciągle zmieniać. Gdy miała piętnaście lat, księgarz, znajomy ciotki, przyjął dziewczynę do pracy w sklepie; sprzedawała książki i żyła o głodzie. Potem księgarz zbankrutował i zmarł, a Tawi dała ogłoszenie do gazety.

Oto cała biografia — jest w niej więcej sensu aniżeli w stukocie podeszew Casanovy na pałacowych parkietach eleganckiego świata. Jednak nie o tym myślała Tawi, gdy usiadła w kuchni przy kuchence i zaczęła gotować herbatę; zbyt silne były wrażenia, jakich doznała, żeby mogła się teraz od nich uwolnić. Dokądkolwiek skierowała w zamyśleniu swój wzrok, ściana mimo nocy pokrywała się jasną plamą i w jej promiennej poświacie nad świecami upiornej trumny unosiły się srebrne girlandy dziwnego aparatu. Wydawało się jej, że to ogromny dysk miasta jak gdyby dotknięty gigantycznym palcem krąży pstrząc się w powietrzu. Wrażenie to potęgowało się, jak u człowieka przypadkowo wciągniętego w wir walki, której szczęśliwym rezultatem był tylko ból palących pięt i ucisk zmęczonych oczu; to znów ustępowało szczeremu zdziwieniu, że nie zdarzyło się coś jeszcze bardziej oszałamiającego.

— Tawi, kochana moja — mówiła dziewczyna do siebie — jak ty na to wszystko patrzysz? Czy wiedziałaś, że istnieją miasta, gdzie zostałoby po tobie tyle, co kot napłakał? Zaiste Torp — to Sinobrody. A któż to taki Kruks? Zapewne to bardzo porządny człowiek. Mimo wszystko jednak nieporadny jak cielę. Mógłby przylecieć w swoim aparacie i po prostu usiąść przy stole.

Wyobrażając to sobie, roześmiała się i opuściła głowę w dłonie, wyraźny przebłysk śmiechu i zadowolenia pojawiał się w jej roziskrzonych oczach, popatrujących na to, co sobie wyobraziła jak przez welon w rozsuniętych dłoniach. Należała zaiste do tych niewielu szczęśliwych istot, dla których wszystko na świecie jest tak samo proste, jak własna radosna beztroska. Według Tawi somolot i motyl niewiele się różnią, chyba tylko tym że motyl nie ma śmigła. Dlatego też bardziej zadziwił ją zachwyt widzów aniżeli sam eksperyment.

Uniósł się, ale przecież powiedział, że to uczyni; i powiedział — dlaczego: wibracja dźwięków, wywołanych dzwoneczkami. Pięknie to wyszło! Prawdę powiedział ktoś, że sztuka lotów powietrznych rozpoczyna nową erę! Już najwyższy czas, by i pojazdy powietrzne były piękne i różnorodne, jak na przykład meble.

Pośród odżywających wspomnień o tym, jak otoczona była tłumem zaciekawionych ludzi, którzy byli przekonani, że właśnie ta dziewczyna wszystko wie, i jak ucieczka uratowała ją od nich, stale majaczyło oblicze samego Kruksa, wciąż jeszcze słyszała jego głos: „Wnet zobaczymy się”. Dlaczego to powiedział? Skąd wie, że Torp umarł? Zaczęła w końcu złościć się, bo ani wyjaśnić, ani wymyślić nic sensownego nie mogła, nawet plecy rozbolały ją od tych rozmyślań. Czy zapytał chociaż, czy chcę go zobaczyć? Oto pytanie, o które potknęła się, więc zaczęła powtarzać: „Czy chcę go zobaczyć?” — aż jej się to znudziło. „Chcę. Tak, chcę i koniec. Zachował się wobec mnie przyzwoicie”. Teraz dopiero poczuła się samotna i zmęczona, odarta i zagubiona do oczu napłynęły łzy. Tawi zapłakała, zjadła kawałek chleba, wypiła herbatę, uspokoiła się i położyła spać, zdecydowanie postanawiając sobie, aby jutrzejszy dzień urodzin ożywić radością i przyjęciem niewielu swoich znajomych.

Odwracając się twarzą do ściany, dotknęła swojej piersi i poczuła, że czegoś brakuje. Nie było medalionu, pozostawionego w lisskim lombardzie.

Jednak wykupię go, jak tylko sprzedam szal — pomyślała dziewczyna. A teraz zamawiam dla siebie dobry i ciekawy sen. Chcę Kruksa. Zapewne zobaczę we śnie, jak lecę z nim w tym jego powietrznym dziwolągu.

Ach, panie Kruks, czy wie pan, że jedna taka myśli o panu i nic nie rozumie, śpi… śpi… śpi…

W tym momencie jej usta ułożyły się jak do pocałunku z przytkniętym do nich wskazującym palcem, po czym dziewczyna zasnęła, widząc wszystko to, czego my nie zobaczymy.




II


O siódmej z rana Tawi obudziła się, dostrzegając to, co widzimy i my. Ze dwie minuty walczyła, odganiając nocną senność, która wpełzła pod kołdrę i rozpychała się wokół. W końcu przetarła oczy już całkiem przytomna. Świąteczny wyraz jej twarzy mieszał się z wczorajszą zagadką i dzisiejszym brakiem pieniędzy. Pomiędzy dzisiaj i wczoraj, jak fragment historii, leżała podróż do Lissy.

Mimo zmęczenia spała mocno, ale przebudziła się wcześniej z wewnętrznego nakazu, jaki nieświadomie sobie narzucamy, jeśli nadchodzący dzień jest pełen trosk.

— W tym dniu właśnie się urodziłam — przypomniała sobie wyciągając spod kołdry swoje ręce, gładząc je i oglądając jak gdyby z boku.

Z żalem zauważyła, że budzić mogą litość, a w każdym razie nie są tak ładne jak na posagach lub znanych obrazach. Ale to nic. Nasyciwszy wzrok rękami, z niepokojem dotknęła nóg — czy czasem nie są krzywe — a może są krzywe? Wyciągnęła jedną nogę spod kołdry, uniosła do góry, ale oprócz białości, prostoty i maleńkiej stopy nie dostrzegła niczego innego. Nagle wyobraziła sobie, że ktoś obserwuje te dziwne zajęcia i wzburzywszy pościel, schowała się w niej jak w wodzie, ściągając przy tym z krzesła porzucone wczoraj ubranie, które niepokojąc się włożyła pod kołdrą.

Z szalem zawiniętym w gazety wyszła z kuchni i zaraz natknęła się na sąsiadów. Wesoła, garbata praczka energicznie zagrzmiała na nią na schodach, łapiąc ją przy tym za rękę i krzycząc jak do głuchej:

— Czy nie wyjechałaś? Kiedy wróciłaś?

Małżeństwo Punktirowie, wędrowni aktorzy i zabawni staruszkowie podlewali właśnie czajnikiem donice z kwiatami; kiedy spostrzegli Tawi ruszyli razem ku niej z nienaturalnym zaciekawieniem w oczach.

— Czy pani jakoś załatwiła swoje sprawy? — zapytała staruszka; on zaś, uniósłszy jedną brew, przygotowywał odpowiedni wyraz twarzy w zależności od tego, jaka będzie odpowiedź.,

— Tak, pani sprawy — powtórzył. — Niech pani odnajdzie w sobie talent, talent sceniczny, z pani pociągającą figurą…

Małżonka przerwała mu lodowatym spojrzeniem, schował więc głowę w ramionach, z wyraźnym jednak zadowoleniem na twarzy, strzepując przy tym nitkę z rękawa.

— U kogo więc pani będzie służyła, moja kochana? — spytała madame Punktir głosem, w którym można było dosłuchać się cierpienia.

Jeszcze kilka osób w pantoflach włożonych na bose nogi, z fajką lub szpilką w zębach zapytało Tawi w podobny sposób, ona zaś wszystkim odpowiadała, że nie zgodziła się na żadną pracę z powodu skąpstwa gospodarzy.

— No, jakoś to będzie! — padała ogólna odpowiedź.

Najkrócej porozmawiała dziewczyna z Kwangiem, którego masywną postać, spoczywającą na materacu przy drzwiach z wyciągniętymi nogami w poprzek ganku — nie podciągnąłby ich, gdyby nawet przechodził tędy cały szwadron — należało obejść albo przekroczyć. Kwang był namiętnym palaczem. Zobaczywszy Tawi, poruszył nogą, ale nie usunął jej, tylko podrapał się po plecach. Wyjąwszy z ust fajkę powiedział, kierując słowa w stronę ulatujących kółek dymu:

— Nie udało się?

— Nie — rzuciła w biegu Tawi. Rozmawiający nawet nie spojrzeli na siebie.

— Kiks? — zapytał Kwang.

— Fiu — gwizdnęła Tawi.

Kwang dalej palił fajkę.

Zapowiadał się jeden z urzekających swoim blaskiem gorących dni, pełen delikatnej świeżości pięknego poranka, przypominający wyciągniętą w powitalnym geście rękę, dotykającą oczu, zanim spojrzą one na szaleńcze przejawy uczuć pogrążonych w ciężkich kolorach. Tawi szła szybko, chcąc powrócić do domu jeszcze przed nastaniem upału, znalazła się więc w sklepie tuż po jego otwarciu. Był to jeden z tych sklepów, w których miała już nieraz okazję bywać, handlowano tu rzeczami o najróżniejszym przeznaczeniu.

— Chcę sprzedać ten szal — powiedziała surowo do sprzedawcy, który przerwał śniadanie z myślą o zarobku.

Przeżuwając resztki zaczął oglądać szal, obracając go przed swoją kwaśno-ponurą twarzą tak uważnie, jak chyba nawet tkacze tego nie czynią. — Póki pan ogląda, ja porozmawiam z pańskiego telefonu — powiedziała dziewczyna i odnajdując w pamięci właściwy numer, zaczęła dzwonić.

— Mieszkanie doktora Emmersona — powiedział jej do ucha daleki kobiecy głos.

— Więc ile pani chce za tę rzecz? — spytał sklepikarz.

— Czy Rita jest w domu? — zapytała Tawi. — Kosztował trzydzieści, może dwadzieścia pięć, nie doprowadzi to pana do bankructwa?

— Jest w domu i zaraz ją poproszę.

— Niech pani posłucha — powiedział handlarz — po co tu zbędne gadanie, ja sprzedaję taki sam i nawet lepszy za piętnaście, dwa, trzy, sto sztuk sprzedam.

— Przecież sprzedaję — potulnie powiedziała. — Rita, czy to ty?

— Tak, ja, kto mówi? — głos był spokojny i nieco głuchy.

— To ja, Tawi.

— Niech pani bierze dwanaście — powiedział sklepikarz.

— To lepiej go wyrzucę.

— Tawi, co ty tam wygadujesz? Nie zrozumiałam.

— Rita, nie przejmuj się, rozmawiam z tobą i jeszcze z takim jednym. Przyjdź do mnie dziś wieczorem ze swoim brzuchatym Butzem. Dziś dzień moich urodzin.

— Daję piętnaście! — krzyknął sklepikarz.

— Co tam pozdrowienia — dobrze, biorę piętnaście — Rita, starzejemy się, czy to przyjemnie, gdy na karku dwadzieścia?! Czekam i ugoszczę, czym chata bogata. Co? No, bądź zdrowa.

Odeszła od telefonu, podstawiła rękę przed właścicielem sklepu i ze smutkiem przyglądała się, jak ten opuszcza w nią jedną po drugiej srebrne monety, Robił to, szczerząc zęby i zaglądając w oczy dziewczyny. — Do widzenia — powiedział. — Niech pani przynosi co tylko ma, kupimy wszystko.

— Kupić, przekupić, utargować, odsprzedać — z roztargnieniem powtarzała Tawi, stanąwszy na progu i odwracając się z czupurnym uśmiechem. — Ale jednego pan nie kupi.

— Co, co takiego? — z urażoną handlową ambicją spytał sklepikarz, zaperzając się przy tym i pocierając ręce.

— Nie kupi pan dnia urodzin tak, jak ja go kupiłam. Ot co! Ścisnęła pieniądze, podniosła rękę i roześmiała się. — Nie kupi pan! Trafagator, Ekliador i Makridator!

Wykrzyknąwszy te słowa rodem z powieści okultystycznej, którą przeczytała niedawno, nie przestając się śmiać, dziewczyna rozmarzyła się w blasku porannego słońca, którego promienie wywoływały białą ślepotę w łzawych oczach.

Kupiwszy czerwoną różę i białą lilię — o czym marzyła wczoraj — Tawi przypięła je do sukni. W jej koszyku leżały już jajka, mięso, masło i mąka; pośród zakupów sterczała srebrzysta szyjka ciemnej butelki wina; kilka pomarańczy czerwieniło się pod jej batystowym łokciem. Tak wyposażona z poczuciem dokonania czegoś niezwykłego, zjawiła się w domu, usiadła, pocmokała w gospodarskim zamyśleniu i roznieciła ogień w kuchence.

Ognisty płomień rozjaśnił szczeliny żeliwnych płyt. Pokój i kuchnia płonęły słońcem; panujący wokół nieporządek stał się jakby znośniejszy. Róża i lilia radośnie zakwitły w niebieskim, mlecznym wazonie, postawionym na stole przykrytym zwisającym obrusem. Patrząc na nie, Tawi zachciało się biec w sady pełne zieleni i srebra liściastych prześwitów, gdzie klomby płoną kwiatami i migotliwa jak głośne bicie serca cisza panuje dokoła. Po wrzuceniu mięsa do garnka rozejrzała się i zobaczyła na zegarze samotną pierwszą godzinę, przygrzaną południowym słońcem. Wówczas zapragnęła, żeby serce biło boleśniej i słodko; bezceremonialnie postąpiła ze swoimi zakupami i szybko, przedeptując niecierpliwie nogami, rzuciła na mięso kawał masła, postanawiając że posoli później, jak będzie gotowe; z nagłą irytacją zamiesiła w glinianej wazie mąkę z mlekiem i jajkami, zrobiła farsz i przygotowała pieróg. Gdy te czynności zaczęły zbliżać się ku końcowi, wydało się jej, że to wszystko powinno być smaczne; wówczas z większą już łaskawością spojrzała na pieróg i mięso oraz ostrożniej wsunęła dania do piekarnika; potem wymyła ręce, złapała książkę i usiadła naprzeciwko okna.

Subtelny zapach róży kłócił się z panującym wokół ubóstwem. Pragnienie rozkoszy opanowało Tawi; wylała z flakonu kroplę perfum na chusteczkę i zaczęła wdychać aromat z uczuciem pewnego zadowolenia, po czym położyła chusteczkę tuż obok na stole. Coś, co trzymała w drugiej ręce, wypadło jej na kolana. Był to pochwycony w roztargnieniu kawałek starego sera. Zarazem jakby od niechcenia przysunęła nogą krzesło, na którym od wczorajszego wieczoru leżała pajda chleba i odłamała kawałek skórki. Ser był tak gorzki, że wypluła go, ale po chwili starannie wyskrobała nożem pleśń, ponownie usiadła i zabrała się do jedzenia. Równocześnie jej błyszczące oczy szybko od góry do dołu lustrowały stronice książki.

W tym czasie, gdy w piekarniku coraz głośniej skwierczało mięso, pęczniał i kurczył się pieróg, gotowy raczej przypalić się, aniżeli ustąpić miejsca jakiejś literaturze, jeździec z Saint-Croix wzbijając pył pędził po kamienistej drodze do księcia Alonsonu z wiadomością o napaści Anglików, a Tawi, naperfumowana, siedziała trzymając się go kurczowo. I w czasie, gdy lord, gubernator Calais, zażądał od Diany niemożliwych do spełnienia pragnień, sos wylał się poza brzeg, ale Tawi z lodowatym spojrzeniem powiedziała do lorda: „O, nie!” I gdy rycerz, ów bohater wszechczasów i wszechkrajów, uwalniał u-więzioną, pieróg pękł, utracił część nadzienia, a Tawi, czerwieniąc się, zdecydowała się już odpowiedzieć rycerzowi z wielkim mieczem: „Tak”.

O, ludzie, umarli ludzie, z dziecięcym wyrazem oczu, zamroczonych życiem! Do was uśmiechają się i witają was ci wszyscy, którzy dyszą niespokojnym i słodkim powietrzem nieistniejącej krainy. Tawi nie wiedziała — spała czy nie, lecz zmęczywszy się, zobaczyła, jak wśród armii angielskiej i francuskiej pojawili się Indianie. Za chwilę wszystko znikło. Tawi przetarła oczy ręką, ocknęła się i ponownie zajęła się gospodarstwem.




III


Sprzątając pokój, ścierała szmatą kurz, szurała krzesłami, wycierała naczynia, aż z powodu tego zajęcia zaczerwieniły się jej delikatne policzki. Tawi czuła, że płoną, zbliżyła się więc do lustra, prychając i spluwając.

— Tfu, tfu! Wyglądam jak wiedźma, jak kominiarz, jestem nie lepsza od tego oto Saracena!

Rzeczywiście, jej nos był zakurzony, pasmo sadzy zabrudziło policzek, a szyja aż zszarzała od kurzu. Tawi schwyciła odruchowo ręcznik, ażeby powycierać się, ale zdetonowana z westchnieniem opuściła rękę i kiwnęła głową:

— Nie mam dla kogo myć się i stroić; jestem i tak dobra.

Zaiste, i tak była dobra.

Nie ma bardziej wygodnej chwili w opisie kobiety niż ta, gdy sama sobie o tym przypomni, a więc opisać ją należy, że tak powiem, przy okazji. Jeśli już to nastąpiło, grzechem byłoby nie skorzystać z nadarzającej się sposobności i czekać na inną okazję. Zapewne przenikliwy czytelnik zauważył, że podkreślając słowa: „była i tak d o b r a” to znaczy, dobra niezależnie od zabrudzonej kurzem i sadzą twarzyczki — nie mamy na myśli klasycznej harmonii rysów, która nie może być naruszona sadzą i kurzem, bo plama sadzy natychmiast ją oszpeci. Spróbujcie przeprowadzić doświadczenie z posągiem, brudząc jego przepiękne rysy — zawierające tylko i wyłącznie wyraz umownego piękna — czymś ciemnym, chociażby nawet tą oto sadzą, wówczas natychmiast zniknie oczarowanie. Plama lub pasmo brudu wprowadzą do klasycznej formy marmuru zabójczą cechę, która bezwzględnie zniszczy jego doskonałość, podobnie jak kleks na białej karcie uczyni ją całą niechlujną. Podobnie doskonała od stóp do głowy piękność, kobieta o nieskazitelnej i surowej urodzie, utraci wszystko, jeśli będzie miała zakurzony nos lub pobrudzony atramentową plamą policzek. Taka już jest natura każdej doskonałości — potężnej, ale i bezbronnej, jeśli pod jakimś względem została wyraźnie naruszona.

Jednak żywa i wesoła dziewczyna z nietypową, lecz miłą i delikatną twarzyczką, z promiennym i ciepłym jak cichy dźwięk dzwonu spojrzeniem, którego wyraz bez przerwy się zmienia; dziewczyna, która cały czas pozostawia wokół siebie niewidoczny ślad lekkich i beztroskich ruchów; szczupła lecz dobrze zbudowana, z wyraźnym i czystym głosem, z uśmiechem lśniącym jak drżenie letniego listowia — ta dziewczyna może, nie ośmieszając siebie pod żadnym względem, brudzić się i wycierać z kurzu, ile tylko wlezie; jej nieprzeparty urok zwycięży czarną powłokę sadzy dlatego, że posiada więcej piękna niż nieruchomy posąg bogini, który w powolnym tempie wypromieniowuje swoją cudowność. Czyż może ta ostatnia śmiać się i skakać beztrosko? Nie. Ale może to wszystko zrobić każda po prostu sympatyczna dziewczyna, zanadto nie troszcząc się o swój wygląd i zachowanie.

To wszystko, co chcielibyśmy na ten temat powiedzieć, wykorzystując ów odpowiedni moment. W tym czasie Tawi, wycierając przedmioty stojące na komodzie, przeprowadziła w myślach rozmowę z gipsowym Saracenem. Często kapitan wytrzepywał o jego podstawę fajkę, obtłukując w ten sposób farbę i pokrywając nogi Saracena strasznymi urazami. Saracen uniósł rękę do oczu, patrzył w dal, drugą zaś trzymał na rękojeści jataganu.

— No, co u pana, panie Saracenie? — spytała dziewczyna.

— Tak sobie, powoli.

— Toć powiadają niektórzy, że oświeciliście Hiszpanię — ciągnęła Tawi. — Byliście, jak powiadają, wielcy, ale zmniejszyliście się. Dlaczego tak się stało?

— Jestem z gipsu, nie wiem — powiedział Saracen.

— Słuchaj. — Dziewczyna podparła się pod boki. — Wyjmij w końcu swój jatagan, gwizdnij nim w powietrze i wydaj okrzyk bojowy; ileż to lat trzymasz się za tę gardę, a klingi wyciągnąć nie możesz. Powstań i czyń!

— To się nie uda — odpowiedział Saracen — ale posłuchaj, co ci powiem, biała, chrześcijańska dziewczyno: patrzę w dal i tam widzę twój los.

Słowa zadźwięczały tak jasno, że Tawi wydawało się, jakby je sama wymówiła. Zniewolona nieruchomym spojrzeniem gipsowej figurki, mimowolnie spojrzała w bok, na Maura, który patrzył na przeciwległą ścianę. Poza tą monotonną granicą błyszczał potężny transparent świata migocący błękitnym zygzakiem, który był jak gdyby przyszłością Tawi. Tak, często w cieniach cieni niewidzialnego kreśli niewyjaśnione znaki nasza dusza, sugerując i obiecując w języku pełnego namysłu milczenia wszystko, co jest pozbawione słów.

Na sprzątaniu, myciu naczyń, bieganiu do sklepu, gotowaniu i różnych innych pracach zleciał Tawi ten upalny dzień, ustępując miejsca dusznemu wieczorowi. Jednak nic nie zostało zapomniane z wydarzeń pamiętnego lisskiego dnia; przeciwnie, im dalej, tym bardziej uporczywie i ociężale toczyły się jej myśli, tym bardziej nieprzeniknione stawały się też wydarzenia, za którymi krył się jakiś dziwny i niepojęty związek. Niezależnie od tego, z jakim wysiłkiem Tawi mocowała się ze splątanym węzłem zachowań Kruksa który wiedział, że Torp zmarł, który zaszokował tłum swoimi czynami do tego stopnia, że obraźliwe okrzyki ustąpiły miejsca słowom najwyższego podziwu, który powiedział, że wnet zobaczy się z nią, i że więcej nie będzie musiała być służącą — całe skomplikowane splecenie tego węzła pozostawało wciąż niczym innym, jak tylko poplątanym sznurem, który — mocując się w myślach — tylko wzmacniała, nie będąc w stanie ani go rozwiązać, ani rozerwać. Śmierć Torpa była, jak się zdawało, jakby podwójną rzeźbą wyrytą na modelu zrobionym z jednego kawałka: z niej i Kruksa. Rozmyślając o Kruksie nie mogła mu odmówić siły i dużej pewności siebie, zmuszającej do oczekiwania, jednak patrząc na swoje zagubione życie speszyła się, nie bardzo rozumiejąc, co może łączyć ją z Kruksem — człowiekiem, który jeśli nie dziś to jutro zaćmi swoją sławą, być może, Edisona. 




IV


Przed ósmą wieczorem Tawi, znudzona już samotnością, rzuciła się do otwierania drzwi, słysząc sieroco-uprzejme stukanie, z jakim wchodzi człowiek oglądający się na swoje ślady.

— Odgadłam, że to ty — krzyknęła. — Rita, myszko, trusio, i twój, jak być powinno, jeszcze chudszy Butz!

Rudawa, szczupła dziewczyna z drobnymi rysami twarzy dostojnie przekroczyła próg, oglądając się na idącego z tyłu wielbiciela.

— To ja — powiedziała przeciągle — ale dlaczego Butz miałby schudnąć?

Za jej plecami parsknęła istota tak gruba i okrągła, że wydawało się, położona na bok, mogłaby się w takim położeniu kręcić jak bąk, bez obawy, że zaczepi o łoże jakąkolwiek częścią ciała.

— Dlaczego Butz miałby schudnąć? Je, dzięki Bogu. No, kochana, witam cię. Butz, ty też się przywitaj. Oto tort, dla ciebie, Tawi.

Tawi schwyciła jedną ręką tort, krótki pocałunek w usta odwzajemniła porywczym cmoknięciem w ucho, zaś drugą ręką wczepiła się w Butza, przyciągając go blisko do siebie. Butz miał dwadzieścia dwa lata, był w rozkwicie swych pulchnych krągłości podobny do dziesięcioletniego olbrzyma, przypominającego przy każdym obrocie malutkiego Gargantuę.

— Nie chcesz więc schudnąć, Butz — powiedziała Tawi, szczypiąc go w drżący łokieć — a szkoda, bo wtedy jeszcze bardziej byś mi się podobał! Już się spociłeś? To kołnierzyk zbyt mocno ściska. Rita, czy ty pilnujesz, żeby szedł po schodach powoli, patrz, jak bije jego serce, jak dyszy, mój ty biedaku! Potrzeba ci trochę pudru. Chcesz, zaraz ci podam? Śmiejąc się, już rzuciła się w poszukiwaniu puderniczki, ale Butz, podniósłszy obie ręce, zaczął bronić się tym gestem z bardzo żałosnym wyrazem twarzy; najprawdziwsze przerażenie i panika pojawiły się na jego zaczerwienionej twarzy, a oczy stały się wilgotne; jednak uległszy czemuś śmiesznemu, nieoczekiwanie prychnął, chichnął i parsknął cichym śmiechem.

— Pu-pu… pudrem — wymówił w końcu, tracąc oddech i wycierając twarz chusteczką. — Nie, nie, ja nigdy, nigdy… nie… nie używam pudru! Dziękuję ci. Niech ci to wyjdzie na zdrowie!

Słowa te wypowiedziane szybko, lecz z namiętną odrazą do pudru, zmusiły gospodynię do zajęcia miejsca na taborecie i powstrzymania wszechogarniającego ją chichotu rękami, przyciśniętymi do twarzy; nawet Rita roześmiała się łagodnie.

— Jednak, kochanie — spytała — jesteś tak podniecona, że aż zaniepokoiłam się. Co? Co z tobą?

Nowe stukanie do drzwi przerwało tę u wagę.

— Cały wieczór będę taka — zdążyła powiedzieć Tawi. — Widzisz kochana, to nerwy.

Wciąż jeszcze śmiejąc się, otworzyła drzwi i wzięła w ramiona czarnowłosą, o smagłej twarzy maleńkiej małpki i w ogromnym kapeluszu, Celestynę Dufort, kiedyś pracującą razem z nią w księgarni.

— Witaj, Celestynko, witaj!

— Witam cię, Tawiątko, witam!

— No cóż, starość nie radość. Celestynko niegodziwa, z kim to przyszłaś? Ach, to twój brat!

Wziąwszy się za ręce, podskoczyły razem ze trzy razy. Potem Fluk, brat Celestyny, w sposób szarmancki i wyszukany skłonił się Tawi, jego maniery, ironiczna i pewna siebie twarz, szczególny polot wyuczonych i przesadnie ruchliwych gestów, często spotykanych na publicznych balach, czyniły z tego młodzieńca kawalera umiejącego znaleźć się w każdej chwili.

— Kwitnąć i upiększać sobą drogę życia, z każdym rokiem kwitnąć coraz wspanialej i jaśniej! — tak właśnie zakończył swoje życzenia.

Tawi wysłuchała tej tyrady, która zabrzmiała niczym upomnienie, z zastygłym uśmiechem, po czym uroczyście podała mu sztywną jak pałka rękę i, szalenie nią potrząsając, powiedziała z westchnieniem:

— Ach! Przeszył pan moje serce! Przeszył pan czy też nie? — W tym momencie poważnie i szybko zwróciła się po kolei do wszystkich: — Tak czy też nie? Przeszył czy nie? — Natknęła się na grzecznie cofniętego But za. Grubas, przymilnie skłoniwszy głowę, skwapliwie zagulgotał:

— Nie, nie, nie! — i bojaźliwie obejrzał się na Ritę, ale jego wysiłek został przywitany łaskawym grymasem.

W tym momencie Tawi chciała wypchnąć gości z kuchni do oświetlonego i posprzątanego pokoju, gdy przez półprzymknięte drzwi doleciały z dołu metaliczne dźwięki mandoliny, na co Fluk, poruszywszy brwią, zauważył:

— O, to Ralf i Murrey!

Rzeczywiście, dwóch przystojnych młodych ludzi, przepuszczając przed sobą taką samą dorodną, wielką, o mężnej postaci, dziewczynę z nieładną, ale przyjemną twarzą, stało naprzeciwko drzwi, wystawiwszy każdy jedną nogę do przodu i dotykając rękami aksamitnych beretów, wyszarpnęli ze strun „szaleńczo-pociągający” walc. Tak też i weszli do środka, ukłonili się, nie przestając ciągle grać. Równocześnie jakby za dotknięciem czarodziejskiej różdżki coś poderwało dziewczyny, bo z piskiem rzuciły się ku kawalerom, zanurzyły w ich ramionach i zakręciły w miejscu, ponieważ wirowanie po kole w takiej ciasnocie było niemożliwe nawet dla kurcząt. Mimo że Butz raczej obracał się niż tańczył, Tawi, jak się wydawało, była zadowolona.

— Ależ wspaniale tańczysz! — szepnęła.

— Tak lekko jak piórko!

I dobroduszny grubas całym sercem wybaczył jej wcześniejsze zuchwalstwo z pudrem. Obok wysoka dziewczyna, która miała na imię Alicja, najspokojniej w świecie tuliła i kołysała w ramionach nienaturalnie rozpromienioną Ritę; Celestyna natomiast zderzyła się plecami z jednym z muzykantów i bal się skończył.

— Ponieważ jesteście bardzo barwni — powiedziała Tawi do młodzieńców w beretach, których jednakowy ubiór składał się z błękitnych bluz z czerwonymi, atłasowymi kołnierzykami, to urządzimy to wszystko jeszcze bardziej pstrokato. Jednego z was posadzę obok mnie, właśnie pana, panie Murrey, ponieważ pan przyjemnie się do mnie uśmiecha, a oprócz tego mam białą suknię i czarny pas, jedno pasuje do drugiego, prawda?! Ralf, dziecino, chodź tu! Alicjo, kochanie, przytulę się do ciebie troszeczkę.

Objęły się i pogładziły wzajemnie po głowach z uśmiechem i czułością.

— Tak, teraz lepiej, no, chodźcie, chodźcie, siadajcie, wszyscy, wszyscy, wszyscy! To krzesło jest kulawe, a to, chociaż nie kulawe, to zbyt słabe, jak dla ciebie, Butz; no co, wszyscy usiedli? Uf!

Tak paplając, śmiejąc się, przemieszczając i sadowiąc po kolei każdego, Tawi posadziła wszystkich przy okrągłym stole, sama zaś usiadła między Alicją i Murrey'em. Nie bez dumy patrzyła na stół. Alicja przyniosła słodkie ciasto, Rita tort, Ralf wyciągnął kiełbase, a Murrey paczkę cykat; oprócz tego panowie mrużąc oczy basem przyobiecali jeden drugiemu „popić dobrze”, z powodu czego damy, chrząkając wzruszyły ramionami pytając jedna drugiej:

— Czy rozumiesz coś z tego? Nie. A ty? Jeszcze mniej niż ty!

Od tego momentu Tawi można było oglądać w trzech pozycjach: siedzącą, a zarazem wiercącą się na krześle i machającą przed sobą wskazującym palcem i zaciskającą pozostałe palce tak, jak gdyby trzymała w nich orzech; stojącą, ażeby można było tupaniem podkreślić znaczenie jakichś jej raptownie wypowiedzianych słów; i unoszącą się w półzgiętej pozycji ponad zastawionym naczyniami stołem. Śmiała się przy tym i mówiła bez przerwy, ale jak kamień leżało jej na sercu coś, co przeszkadzało swobodnie odetchnąć.

Dobrze wiemy, jak się je i pije, może tylko warto wspomnieć o tym, jak zadźwięczy zrzucona ze stołu łyżka, albo zakrztusi się i parsknie kawą śmiejący się sąsiad, wywołując tym samym zamieszanie i pisk odsuwanych krzeseł.

— I co z twoim wyjazdem, Tawi?… — spytała Alicja, spojrzawszy na Ritę, która zamierzała wtrącić jakieś słowo.

— Czy zupełnie rozmyśliłaś się podjąć służbę? — dodała Rita. — Zaiste, to twoje święto chociaż nam się przydaje.

Tawi odwróciła talerzyk, podrzuciła w górę, złapała go i jeszcze raz podrzuciła mówiąc:

— Tę sprawę przegapiłam, przegapiłam! Spóźniłam się. Przyjęto inną.

Nagle zachciało się jej opowiadać wszystko, ale otworzywszy usta i już błysnąwszy oczami, poczuła, że to niemożliwe. Są sprawy, o których nie można mówić bez zdziwienia, a być może, i uśmieszku ze strony słuchacza, w każdym bądź razie opowiada się o nich sam na sam, a nie w rozgardiaszu wesołej zabawy.

— A…a…a… z tego typu podobnymi do szczebiotu dźwiękami ograniczył się jej słaby zapał, po czym zaczerwieniła się i popchnęła Murrey'a, wypisując mu palcem na policzku: „Fju”.

— Nie mówmy o tym — obojętnie powiedziała Tawi — dzisiaj nie chce mi się mówić o moim niepowodzeniu.

— No, niech i tak będzie! — krzyknął Ralf, uderzając się po kolanie. — Zajmijmy się czymś ważniejszym. Murrey, przynieś butelki, korkociąg mam.

Murrey podniósł się bez słowa z lunatycznym wyrazem twarzy, wyszedł i powrócił z butelkami, wiszącymi z szyjkami pomiędzy jego palcami, jak kiście winogrona.

— Ręce jak grabie — zauważył Fluk. — Ale gdzie były te skarby?

— Obawiając się, że zastaniemy wszystkich pijanych — wyjaśnił Murrey — i nie życząc nikomu śmierci, zostawiłem je przed drzwiami.

Towarzystwo, śmiejąc się, zaczęło oglądać etykietki. Celestyna, wodząc palcem po literach, przeczytała: — Rum.

— Rum! — krzyknęła z przerażeniem. — Toć to was wykończy. Alicjo, i ty będziesz pić to świństwo? A ty Rito? Ja nie, za nic w świecie!

— Jest też muskat — delikatnie wtrącił Ralf — oto on, napój dla kanarków, hańba dla pijących i nędza filozofii!

— A co to takiego? — spytała Rita, poważnie patrząc na butelkę.

— Zwykła rycyna — powiedział Murrey. W końcu powydziwiali i pożartowali na ten

temat wszyscy, i Murrey zaczął nalewać; damy wyciągały w jego kierunku szklanki, przyciskały palec niemal do samego dna naczynia i powoli przesuwały go wyżej, jak tylko podnosił się poziom pieniącego się wina.

— A moja, moja, skromniuteńka buteleczka, którą kupiłam — zapytała Tawi — czy ją mam też podać?

— Oczywiście, oczywiście! — krzyknęli mężczyźni. Butz sapał, kłaniał się i promieniał, wycierając spoconą twarz.

— Wypijmy więc! — zaproponował Fluk, bardziej niecierpliwy niż pozostali.

W tym momencie jedni tylko przyłożyli usta, inni wypili haustem i perliste życzenia rozległy się wokół Tawi, która oszołomiona z lekka winem, kichnęła i nerwowo machnęła ręką na znak wdzięczności.

— Wszystkim, wszystkim, wszystkim! — powiedziała i od razu pomyślała: „Ciekawe, jaki toast wzniósłby mój tajemniczy Kruks?

Ale jej myśli zostały przerwane okrzykiem:

— Muszę opowiedzieć — powiedział głośno Murrey — że w nadzwyczaj interesującym numerze dzisiejszej gazety przeczytałem szokującą wiadomość i pomyślałem, Tawi, że być może wczoraj słyszała pani o tym, będąc w Lissie.

— Też czytałam. Bzdury — powiedziała gryząc pieróg, Rita. — To coś nieprawdopodobnego.

— Więc pani wie? — krzyknął Murrey. — Mam przy sobie tę gazetę. Mówi się w niej o nowym wynalazcy. Pofrunął tak, że aż wszyscy jęknęli. Czyżby pani nic nie słyszała o tym?

Tawi, powstrzymując oznaki trwożliwego zdenerwowania, niewinnie skierowała ku niemu twarz, migając powiekami z uważnym zdziwieniem, z lekka ubarwionym beztroskim wysiłkiem pamięci.

— Słyszałam — przeciągle powiedziała — słyszałam o czymś podobnym, ale zdaje mi się, że zdrzemnęłam się, gdy mówiono o tym w wagonie. Proszę, niech pan przeczyta! Murrey rozłożył gazetą, poszukując artykułu, który go tak zaszokował.

— Ciszej — powiedziała Rita, mimo że wszyscy w milczeniu czekali na Murrey'a. Ten zaś w żaden sposób nie mógł od razu odnaleźć właściwej kolumny. Towarzystwo, pokasłując, oczekiwało na początek lektury. Zalegającej ciszy zawtórowała nagle, tak nieprzyjemnie jasna, zewnętrzna cisza domu, który jak gdyby od razu pogrążył się w sen, jaki ogarnął całe miasto.

— Co to, jak cicho wszędzie! — zauważyła Alicja, nerwowo rozglądając się. Czyżby już było tak późno?

— Oto — powiedział, układając gazetę Murrey — osądźcie sami, jaki wstrząs zdarzył się w Lissie. Słuchajcie! — Ale zamilkł, bo od razu wszyscy skierowali swoją uwagę na coś innego: szybkie, głośne stukanie do drzwi zatrwożyło czytającego i słuchaczy.

— Co to takiego? — krzyknęła Tawi, lecz w odpowiedzi rozległy się jeszcze bardziej głośne i niecierpliwe uderzenia. Dziewczyna nieco pobladła i rzuciła się z zaniepokojonym wyrazem twarzy do kuchni, gestem prosząc gości, ażeby pozostali na miejscach. Przed drzwiami wyprzedził ją Murrey; odsunąwszy dziewczynę, gwałtownie otworzył drzwi. Za Tawi w mroku zakołysał się tłum.

Ci co zrozumieli, ci co zdążyli zrozumieć o co chodzi, już krzyknęli i podskoczyli, szurając krzesłami, a Tawi, przyciskając ręce do piersi, krok za krokiem cofała się do pokoju.

— Jak grom z jasnego nieba! — powiedział Fluk, patrząc na przybyłych; podobnie jak on, patrzyli na wchodzących i wzajemnie na siebie pozostali, widząc zarazem swój przestrach i zaskoczenie. Tawi z ledwością łapiąc oddech nie wierzyła własnym oczom. Sześciu żandarmów otoczyło ją, jeszcze dwóch zatrzymało się przed drzwiami; pozostali rozdzieliwszy gości, zapełnili cały pokój, uważnie przyglądając się domownikom, gotowi w każdej chwili do wykonania rozkazów.

Jak coś czym właśnie cieszyliśmy się niefrasobliwie, wyrwane gwałtownie z rąk obcym, pełnym nienawiści ruchem, znika pozostawiając ból zadanego ciosu, tak nagle rozbity został, złamany i odrzucony wesoły nastrój tego wieczoru. Strach wbił swoje dręczące żądło w drżące serca pobladłych gości, którzy teraz zerwali się, krzyknęli i patrząc jeden na drugiego dostrzegli równocześnie jak sami są bladzi, zmrożeni i wstrząśnięci widokiem broni.

— Tawi! — krzyknęła Alicja.

— Nic nie rozumiem — z przejęciem powiedziała dziewczyna, ponuro przyglądając się człowiekowi w czarnym mundurze, który zatrzymał się na progu wlepiając w nią natarczywe spojrzenie. Miał wzrok z przyzwyczajenia rejestrujący wszystko to, co ważne. W jednej ręce trzymał teczkę, a drugą ściskał swój ostry podbródek.

— Niechże pan wyjaśni, co to wszystko znaczy — powiedziała Tawi, starając się zachować spokój? — To pan ich przyprowadził? Czy widzi pan, jak nas przestraszył wszystkich? Jeszcze drżę cała. Przecież to oczywiście pomyłka? Zatem niech pan przeprosi nas i odejdzie, a ja zastanowię się, czy mam panu wybaczyć. To pomieszczenie ja zajmuję. Nazywam się Tawi Tum. I to wszystko, czego nie musiał pan wiedzieć.

— Tawi Tum — powiedział nieznajomy — otóż właśnie, musimy ustalić personalia pani. Jest pani aresztowana.

Te słowa wprowadziły w osłupienie wszystkich. Tawi, poruszywszy ramieniem, odepchnęła spoczywającą na nim rękę żandarma, odeszła w kąt i odwróciła się z twarzą zalaną łzami. Ralf i Murrey rzucili się na środek pokoju, przeszkadzając w schwytaniu gospodyni.

— Postradaliście całkowicie rozum — zapalczywie przemówił Murrey, wyciągając równocześnie ręce w celu powstrzymania napierających żołnierzy. — Wstydźcie się! Nie ma bardziej niewinnej i łagodnej istoty niż ta dziewczyna, na którą napadacie w siedmiu.

Odrzucił go ruch łokcia.

— Jest tu człowiek, który wie, co robi — gwałtownie odrzekł urzędnik. — Czy chce pan, bym aresztował i pana?

Celestyna, rzuciwszy się na łóżko, gorzko zapłakała; Rita drżąc bezsensownie powtarzała, rozglądając się wokół z pełnym politowania uśmiechem.

— Odejdźmy, odejdźmy stąd! Mój Boże, jaka potworność!

Jednak Butz z oczami nagle nabiegłymi krwią zatupał nogami, chwycił i cisnął krzesło.

— Nie ważyć mi się, nie pozwolę! — krzyknął zapalczywie.

— Milczeć! — głośno powiedział żandarm.

Butz wylękniony nagle zamilkł z wyrazem pełnym skruchy, skurczył się i przysiadł.

Teraz, kiedy zostało właściwie powiedziane wszystko, co najstraszniejsze, nastąpiła, jak to bywa w chwilach szybkiego i gwałtownego zdarzenia, krótka cisza, przypominająca potworny, nieruchomy, lecz wyrazisty i na zawsze zapamiętany obraz. Wszystkie spojrzenia skierowały się na uwięzioną, próbującą daremnie wyrwać się z rąk czterech krępujących jej ruchy policjantów. Płacząc, z otwartymi, nienawistnymi oczyma, z pogardliwie zaciśniętymi, ale pełnymi łez ustami, w chwili, gdy twarz drżała i cierpiała zupełnie już bezwolnie, Tawi przestała w końcu wyrywać się i wykręcać ręce, ale na ile jeszcze mogła, zacisnęła gwałtownie pięści i zdecydowanie potrząsnęła nimi. Mówiła oddychając z trudem.

— Żądam — powiedziała z rozpaczliwą zapalczywością — żebyście wyjaśnili mi swój żart! Dziś jest moje święto, dzień moich urodzin, a wy wzięliście mnie za uliczną złodziejkę? Oto moi goście, moi przyjaciele, co oni o mnie pomyślą?!

— Tawi, głuptasku! — przerwała jej wycierając łzy Alicja. — Nie mów głupstw!

— Pomyślimy, że jesteś zapalczywa jak dziecko — dodał ściskając jej rękę Murrey.

— Posłuchaj, spieranie się z tymi ludźmi jest bezcelowe. Zostaniemy tu i poczekamy na ciebie. Daj spokój i jedź. Pomyłka jest zbyt oczywista. Diabli wiedzą, co oni tam naplątali.

— Jedno słowo — powiedziała Tawi do człowieka kierującego aresztowaniem. — Jaka jest przyczyna waszej obrzydliwej misji?

— Otrzyma pani wyjaśnienie na miejscu — odpowiedział człowiek w czarnym mundurze. — Działam zgodnie z poleceniem i sam nic nie wiem.

— Łże pan — odrzekła z gniewem i goryczą dziewczyna — łże pan, bo przywykł pan łgać. Co pan robi tutaj z tym całym oddziałem? Pytam ponownie, po co ta podłość?

— Dość tego — powiedział urzędnik — proszę się pożegnać i bez sprzeciwu udać się na dół. Zostanie pani odwieziona. A was moi państwo — zwrócił się do gości — również zatrzymam na jakiś czas. Przeprowadzona zostanie rewizja.. Dopóki nie będzie zakończona, nikt stąd nie wyjdzie.

— Pozwólcie mi ich uściskać na pożegnanie — powiedziała Tawi do żandarmów. Podeszła po kolei do przyjaciół, ściskając ich serdecznie, a gdy przyszła kolej na Murrey'a i Ralfa, wspięła się na palce i całując pomazała wszystkich łzami. Żołnierze nie odstępowali jej ani na krok; podano jej kapelusz, ciepły żakiet. Włożyła drżące ręce w jego zniszczone rękawy, pośpiesznie zapięła się; w odpowiedzi na pożegnalne okrzyki posłała całusy, pomachała ręką, wyszła wśród brzęku szabel i stukotu butów, a zauważywszy, że urzędnik odwrócił się zniecierpliwiony w jej kierunku, spokojnie pokazała język.




V


Tawi zacisnąwszy zęby, połykając łzy i zataczając się, jak gdyby popychana zabójczym wiatrem, szybko przeszła wzdłuż ganku, pośród stojących dookoła żołnierzy. Na dole na podwórzu chybotały się lampy i stukały końskie kopyta; spoza drzwi sąsiednich mieszkań wyglądały dzieci i kobiety, uczepione razem, jakby im także groziło jakieś nieszczęście. Ze strachem i zaciekawieniem patrzyli na ponurą twarz dziewczyny. Tawi ostatkiem sił pomachała ręką i bezradnie uśmiechnęła się do tych, których znała. Kiedy jej kroki zrównały się z drzwiami, spoza których dobiegał głos i promienie światła, wówczas ostro zatrzaskiwały się i dolatywały spoza nich głuche przekleństwa. Żołnierze śpieszyli się: dwóch szło z przodu, usuwając z drogi i przypierając do ściany tych wszystkich, którzy przypadkowo znaleźli się w pobliżu, tylko Kwang, stojący nieruchomo pośrodku przejścia z pykającą fajką w zębach, ustępował z drogi zbyt wolno, tak że żandarm z groźbą chwycił za szablę.

— Nic nie myślę! — zdążył krzyknąć Kwang do dziewczyny. — Do widzenia po zwycięstwie.

Tawi spojrzała na niego przerażonymi oczami, tak że zrozumiał całą jej trwogę.

— No tak — dotarło do niej — złapali ją jak ptaka w klatkę i nic więcej.

Jeszcze tylko te mroczne, lecz gorące słowa grzały ją jak poryw ciepłego wiatru, gdy nagle wszyscy zatrzymali się; na schody wbiegł żołnierz, krzycząc:

— Kareta odjechała! Przed domem oszalały wszystkie konie, spłoszone wyrwały się, woźnica nic nie mógł zrobić. Szarpnął lejcami i poniosły.

Zgiełk okrzyków przytłumił te słowa; tymczasem wychodzący żandarmi zbili się w gromadę, a kiedy już zapanował jako taki ład, zabrzmiały spieszne rozkazy. Tawi z głębokim zadowoleniem spostrzegła, jak część żołnierzy opuściła ją i zbiegła po stopniach w dół.

— O proszę! — powiedziała przez zęby. — Konie są mądrzejsze od was.

Pozostali żołnierze, nie szczędząc szturchańców, odprowadzili ją na oświetlone z okien podwórze, gdzie wskakując w siodła z trudem powstrzymywali przestraszone czymś konie, które pieniąc się i szarpiąc biły kopytami.

— Co tu robić!? — zapytał ktoś ze złością.

— Posadź dziewczynę na siodło — krzyknął inny. — Bądźcie ostrożni i pamiętajcie, że o wypadek nie trudno.

— Broń w pogotowiu!

— Stój! Aresztowaną do środka!

— Czego się boisz? — dał się słyszeć ostrożny szept.

— Tego nikt nie wie, tu sam diabeł się nie rozezna.

Tawi podprowadzono do konia, pochylony w siodle żołnierz wyciągnął ku niej rękę; inny z tyłu nagle i silnie podsadził dziewczynę. Ona szarpnęła się, kopiąc z rozpaczą nogą w bok konia, który raptownie skoczył przed siebie, wyminął bramę i znalazł się na ulicy, skąd donośny i bezładny tętent oraz parskanie i rżenie dawały wszystkim do zrozumienia, że jeździec ledwie panuje nad zwierzęciem. Wówczas to rozległy się wściekłe okrzyki biegnących wokół żołnierzy, którzy rzucili się, by czym prędzej zażegnać incydent.

— Diabeł nie dziewczyna — powiedział ten, kto przytrzymał Tawi.

— Nie chcę — rzekła ponuro, walcząc z obezwładniającym coraz bardziej jej ruchy uściskiem czyichś rąk. Dłużej sprzeciwiać się już nie miała siły.

— Co za noc! — rozległo się nad jej uchem.

— Dajcie bliżej lampę — ktoś krzyknął z boku.

— Nie mogę sobie poradzić — powiedział z siodła żandarm, z którym powinna była jechać Tawi. — Stańcie po bokach i przytrzymajcie za uzdę tego diabła.

Było ciemno jak w worku; ani gwiazd, ani księżyca; rzadkie latarnie przedmieścia migotały z daleka. Wiał porywisty wiatr. Wydawało się, że w takim mroku na zawsze zapomni się o tym, co się zdarzyło tego dnia, że zniknęło wszystko oprócz stukotu kopyt i ludzkich głosów. Lampa podana pośpieszną ręką, oświetliła Tawi, hełmy przytrzymujących ją żołnierzy i zadarty w górę łeb konia z poplątaną uzdą i obłędem w ogromnych oczach — z jego pyska ciekła piana. Rozlegające się jeszcze gdzieniegdzie wrzaski i krzyki stawały się coraz bardziej odległe; w końcu siłą wrzucono dziewczynę na siodło, znalazła się w nim prawie bezwładna, przytrzymywana w talii żelazną niczym obręcz ręką; paliła ją twarz od wyschniętych łez.

— Galopem, Prost! — ktoś krzyknął do żołnierza trzymającego Tawi. — Hej, rozstąpić się, na koń i za nim, baczcie pilnie!

— Puść konia! — krzyknął żandarm.

Przytrzymujący konia odsunęli się; w tym momencie żołnierz zachwiał się, jęknął, i zanim umilkł przeraźliwy huk wystrzału, rozluźnił uścisk, upadł głową w dół, a Tawi, tracąc równowagę, runęła z siodła na ziemię, myśląc, że jest zabita. Koń zarżał i znikł. Krzyki, tupot nóg i brzęk szabel rozległ się teraz ze wszystkich stron. Tawi, wstając oparła się o ścianę, gdzie natychmiast dopadli ją rozwścieczeni żandarmi. Byli pewni, że to ona strzelała.

— Obszukajcie i odbierzcie jej rewolwer! — dało się słyszeć tuż obok. — Zwiążcie ją.

Tawi urażona grubiańskim traktowaniem zręcznie wywinęła się napastnikom i uderzyła w twarz najbliższego; w tej samej chwili w ciemnościach rozległy się trzy strzały, które głośno przeszyły mrok z błyskiem oślepiającym oczy. W samym środku kotłowaniny dwóch żołnierzy zachwiało się i upadło z jękiem, pozostali bezładnie rzucili się w różne strony, potrącając się wzajemnie w zamieszaniu.

— Strzelają! Co się gapicie, musimy okrążyć dom i ulicę! Na koń! Gdzie aresztowana?

Tawi przylgnęła do ściany nieruchoma z ręką podniesioną w obronnym geście; tracąc siły zaczęła krzyczeć ze strachu, wokół niej narastała coraz większa wrzawa. Niespodziewanie tuż przy samym uchu usłyszała pośpieszny szept:

— Odwagi. Proszę mnie słuchać i nic nie mówić.

— Kto to? — także szeptem, z trudem oddychając, spytała dziewczyna.

— To ja, Kruks.

Nie zdążyła oprzytomnieć, a już objęła ją zdecydowana i twarda ręka; w tym samym momencie zgiełk bijatyki oddalił się, jak gdyby przysłonięty wielką kotarą.




VI


Kruks uniósł na rękach lekkie ciało dziewczyny z takim spokojem, jak gdyby nic mu nie zagrażało, z wolna też zmienił uścisk, lewą ręką przytrzymując jej ramię. Jednak zmysły Tawi były już tak stępione, że tylko głębokie westchnienie ulgi świadczyło o tym, jak ciężkie przeżywała chwile. Była zaszokowana i bezgranicznie bezwolna. Ogarnęło ją ciepłe uczucie całkowitego bezpieczeństwa, jak gdyby skryła się poza zbawiennym murem. Wrażenie to podtrzymała absolutna cisza, w której dałoby się wyłowić co najwyżej szelest sukni albo szmer głuchego strumienia. Wydawało jej się, że ukryta jest gdzieś w pobliżu domu, w jakimś przypadkowym lecz niedostępnym miejscu. Jej twarz owiewał wiatr, delikatnie chłodził skronie, co oznaczało, że znajduje się na otwartej przestrzeni.

— Proszę mi pomóc — wyszeptała ledwie dosłyszalnie. — Proszę mi jak najszybciej wszystko wyjaśnić, czuję się źle, tracę rozum. Czy to pan? Gdzie teraz jestem?

— Bądź cierpliwa i zaufaj mi — rzekł Drud. — Teraz nie czas na wyjaśnienia; na razie lepiej milcz. Nie chcę cię przerażać. Czy bardzo ci niewygodnie?

— Nie, tak sobie. Ale nie trzeba mnie dłużej trzymać. Proszę, puść, ja stanę.

— I na to przyjdzie czas. Tu gdzie stoimy, jest mokro. Jestem po kolana w wodzie.

Tawi instynktownie podciągnęła nogi. „Ty” Druda nie uraziło jej w niczym, pragnęła ratunku i obrony, a poza tym jej wybawca zdawał się panować nad sytuacją i nie przywiązywał znaczenia do formy. Umilkła, ale czuła na twarzy zagadkowy powiew nieustającego wiatru i tym bardziej nie mogła niczego zrozumieć.

— Nic nie będę mówić — odezwała się cicho Tawi — ale czy mogę zapytać o jedną tylko rzecz?

— Mów — łagodnie zgodził się Drud.

— Dlaczego jest tak cicho wokół? Dlaczego w tych murach wieje wiatr? — Wiatr wieje przez wybite okno — po chwili milczenia odpowiedział Drud. — Znajdujemy się w starym magazynie, pełno tu wody i hula wiatr.

— Nie utopimy się?

— Nie.

— Jeszcze tylko dwa słowa i już milczę.

— Rozumiem.

Ucichła, kołysząc nogą, wiszącą na zgiętym łokciu Druda, próbując w ten sposób poprawić swój nastrój, ale Drud przycisnął jej nogę, mówiąc:

— Im mniej będziesz się ruszać, tym lepiej. Czekaj i milcz.

— Milczę już, milczę — szybko powiedziała dziewczyna. Wszelako jej uwagę przyciągnęło dziwne zjawisko: na kręgu rozpylonego światła, nieruchomo snującego się bezpośrednio pod nią w kształcie fosforycznego, mglistego deseniu, z powolnością much przesuwały się żółte i czerwone punkty.

— Co to się świeci? — spytała bezwiednie. — Jak gdyby węgielki były tam rozsypane, proszę mi wyjaśnić, co to jest? Kochany panie Kruks, pan mnie uratował i jest dobry wobec mnie, dlaczegóż nie chce mi pan powiedzieć od razu?

Drud opanował wzruszenie, delikatnie pogładził jej ochłodzoną przez wiatr rękę.

— W mokrej piwnicy świeci się gnijący sufit; przegniłe belki stropu pełne są mikroskopijnych robaczków; pod nimi zaś znajduje się woda, w której połyskuje światłem ta cała zgnilizna. To wszystko — powiedział — ale już wkrótce będzie koniec tej niewygody.

Uwierzyła, spojrzała w górę, lecz niczego nie dostrzegła; panował tam wietrzny mrok skuty ciszą, a tymczasem odbicia w wodzie, o których mówił Drud, zmieniały swoje wzory i w końcu ułożyły się w rozsiane półkole. Tawi była u kresu wytrzymałości. Pragnienie zrozumienia tego, co się dzieje, wywoływało ból i rozpacz. Jeszcze trochę, o wybuchłaby płaczem i histerycznym szlochem. Zaczęła jeszcze bardziej drżeć, jej oddech przeniknęło ciche zawodzenie. Drud zacisnął zęby, kamieniejąc z napięcia, poruszał się teraz z szybkością dwukrotnie większą. Po chwili zapytał:

— Patrz. Czy widzisz to okno?

Tawi połykając łzy, przetarła oczy, spojrzała z ukosa w dół, gdzie jarzył się we mgle wąski, pionowy czworokąt. Widziany bez perspektywy zdawał się być w zasięgu ręki, chociaż cały tonął w niejasnych zarysach; wpatrując się uważniej można było przyjąć, że to okno, które zwiększało się z każdą chwilą w sposób niezauważalny, tak jak przesuwa się wskazówka zegara, jeśli nie będziemy odrywać od niej oczu. Wrażenie to ułożyło się w porażonej świadomości Tawi na wzór opiłków złapanych przez magnes, strach znikł. Wesołe, bezmyślne „hura!”, uderzyło w uszy Druda radosną nutą trafnego domysłu i Tawi zaczęła skakać w jego rękach, jak gdyby złapany w czasie zabawy koziołek.

— To nic innego, jak najdziwniejszy, najbardziej ekscentryczny sen — powiedziała z uśmiechem. — Tak, to teraz sobie pogadamy. We śnie nie ma się czego wstydzić, nikt się nie dowie co się robi i co się mówi. Co zechcę, to powiem; szkoda, że widzę pana tylko we śnie. A czy nie mogłabym się rozbudzić? Jednak i sen nie jest już straszny… Szanowny Monte Christo, musimy sobie co nieco wyjaśnić. Proszę mnie nie przyciskać, nie przyciskać tak mocno! Ale podtrzymywać pan może. Wielkie mi rzeczy, we śnie mogę być niczym nie skrępowana. A zatem, niech pan wie, że jest miły memu sercu. A ja, czy panu też? Gdzie pańska maszyna z dzwoneczkami? Skąd pan wiedział, że starzec Torp nie żyje? Kim pan jest, proszę powiedzieć, tajemniczy człowieku? Jak się panu żyje? Czy nie jest panu nudno i ciężko pośród głupców?

Mówiąc tak, śmiała się, potrząsała jego uległą ręką, tuliła do piersi, przy której czuła się bezpiecznie, rozmyślając równocześnie o regułach widzeń sennych, o własnym przyjemnym rozleniwieniu i zmęczeniu.

— Czy się czerwienię? — rozmyślała głośno.

— A więc to twój sen? — spytał Drud w sposób taki, jakby czynił to przez sen.

— No tak, sen — beztrosko powtarzała dziewczyna, trzymając jego rękę i patrząc na zbliżające się okno. — Sen — powtórzyła i podniosła głowę, żeby przypatrzeć się z bliska warstwom ułożonych cegieł. Okno ogarnęło ich i odleciało do tyłu.

— To sen — przetarłszy oczy tupnęła nogą. — Drud zdążył już ją puścić. Obrzmiałe nogi zmusiły ją do oparcia się o stół; brzęknął żelazny kubek i potoczył się po podłodze. Stubbs podniósł go w milczeniu, bynajmniej nie ukrywając przepełniającej go radości.

Tawi drgnęła, wyprostowała się i przeniosła spojrzenie ze Stubbsa na Druda, po czym, zdenerwowana, odeszła kilka kroków, wzięła kubek i ponownie rzuciła na podłogę, przysłuchując się dźwięcznej blasze. Jego ostry dźwięk zdawał się rozjaśniać rzeczywistość.

— To nie sen — z wolna powiedziała dziewczyna siadając i składając ręce. Wszystko rozbłysło w niej nagłym olśnieniem.

Drud spojrzał na Stubbsa, dając znak ręką, żeby się oddalił. Tawi, ściskając ręce, przybliżyła się na dwa kroki, tak że Drud znalazł się teraz tuż obok niej.

— Proszę spojrzeć na mnie długo!

Spojrzał na nią w sposób, jak przypuszczał, oczekiwany, łagodnie i prosto. — Teraz proszę nie patrzeć na mnie.

— Bóg mi świadkiem, nie patrzę — z przejęciem wymówił Drud. — Siadaj i uspokój swoje serce. Odnajdziesz w nim wszystko.

— Proszę się nie ruszać i nie zachęcać mnie do rozmowy — ledwie dosłyszalnie powiedziała Tawi. — W przeciwnym wypadku coś się poplącze…

Jednak to, co się wydarzyło, było ponad jej siły. Drgnęła.

— Za dużo wszystkiego naraz — westchnęła patrząc na Druda z bladą i osowiałą twarzą.

Nie była w stanie ani zrozumieć, ani odczuć tego, co przeżyła, gwałtowny poryw życia rzucił nią na drugi brzeg, skąd przeciwległy majaczył tylko we mgle, a obecny wydawał się szokujący i milczący.

— Jeszcze boli mnie ręka, tak mocno ścisnął mnie żołnierz. I za co, pytam?

— Obserwowano cię, chcąc w ten sposób dowiedzieć się, gdzie można znaleźć Druda. Wymieniliśmy kilka słów w momencie, gdy moje dzwoneczki wywołały ogólną wesołość, ty zaś wspaniałym swoim sercem stanęłaś w obronie wyśmianego. Dlatego właśnie za tobą szedł, a potem jechał ów człowiek. Nazywam się Drud — czy słyszałaś o mnie?

Z jej twarzy nie znikły zamyślenie i rezygnacja, a żywe błyski oczu pokrywał cień błądzącego cicho roztargnienia. Jej zagubione myśli zlały się w bezkształtną plamę i Drud rozumiał to, lecz nie niepokoił się.

— Nie, nie słyszałam — dziewczyna powiedziała jak przedtem, bez przekonania. — A pan kim jest?

— Jestem człowiekiem takim samym jak ty. Chcę, żebyś była spokojna.

— Jestem spokojna. Jest mi dobrze z panem. Tu tak dobrze. A to, co? — Tawi niemrawo kiwnęła ręką. — Przecież to starodawny zamek? — To latarnia morska, ale ona, jak i wszystkie moje mieszkania — a jest ich sporo — będą twoje. Wszystko dla ciebie i z myślą o tobie.

Zamyśliła się, a potem roześmiała.

— Ach, tak! No cóż, cóż, czymże się wyróżniłam?

— Zapewne tym, o czym sama nie wiesz. Szedłem, a ty zatrzymałaś mnie. To prawda, że niewiele minęło czasu, jednak nastała pora żebym zaczął troszczyć się o ciebie i z otwartym sercem cię słuchać. My, samotni, podobni do mnóstwa innych ludzi, żyjemy na innych prawach. Godzina, rok, pięć lub dziesięć lat — czyż to nie wszystko jedno? Też myliłem się, lecz nauczyłem się nie mylić. Wzywam cię, dziewczyno, serce moje kochane, byś udała się w świat z pewnością niedostępny dla wszystkich. Tam jest cicho i oślepiająco jasno. Jednak zbyt samotnemu sercu blask ów przeszkadza jak błysk lodu. Czy będziesz wraz ze mną topić lód.

— Powiem wszystko… Wszystko powiem, lecz teraz nie mogę. — Tawi dyszała słabo i bezgłośnie, jej spojrzenie było jednak dziwnie spokojne; od czasu do czasu szeptała tylko coś do siebie lub kiwała głową. — Nie jestem wymagająca; wszystko mi jedno, chciałabym tylko, żeby nie było smutku.

— Tawi — powiedział Drud tak głośno, że dziewczyna zadrżała. — Tawi, ocknij się!

Spojrzała na swoje ręce, dotknęła oczu palcami.

— Czyż śpię?! Jednak zaiste wszystko wokół topi się we mgle. Co to? Co ze mną? Niech mnie pan ocuci!

Położył rękę na jej głowie, potem pogładził jak przerażone dziecko.

— Za chwilę, Tawi, za chwilę będzie tak jak zawsze; mgła rozstąpi się i wszystko przestanie być cudowne i dziwne; wszystko jest proste, gdy dwoje myśli o tym samym. Patrz, oto stół, a na nim chleb, jajecznica, dzbanek i filiżanka; w tym pomieszczeniu mieszka latarnik Stubbs, zły poeta, lecz dobry przyjaciel. Jest rzeczywiście moim przyjacielem i ja to sobie cenię. Tutaj zrodził się twój obraz, rok temu, nocą, gdy graliśmy na szklanej harfie z flaszeczek, a potem już zawsze widziałem ciebie, dopóki cię nie znalazłem. I to wszystko, podobnie rzecz ma się z innymi takimi samymi ludźmi. Tylko jednemu z nich, właśnie mnie sądzone było nie wiedzieć, co to odległość lub wysokość; pod każdym innym względem znacznie ustępuję Stubbsowi, jest silniejszy i zręczniejszy, a także doskonale nurkuje, czego ja nie mogę się nauczyć, i od czasu do czasu zazdroszczę mu tego. Jeśli chcesz to zawołam Stubbsa?

— Chcę — spojrzała z dołu na stojącego przed nią Druda, potem schwyciła jego rękę swoimi obydwoma rączkami i, mrużąc oczy, mocno potrząsnęła nią z napiętym wyrazem twarzy, po czym otworzyła oczy i wy-buchnęła śmiechem pełnym radości. — Pan jeszcze mi dużo pokaże?

— Wystarczająco dużo, żebyś nigdy się nie nudziła. Stubbs!

Otworzył drzwi i zaczął wołać.

— Idę, idę — powiedział Stubbs ze schodów, gdzie stał, czekając na przywołanie. Był uczesany, wymyty i mimo że działo się to nocą, jego spodnie były wyczyszczone benzyną i mydłem.

— Jak dobrze — powiedział. — Jaka wspaniała noc! Aż nie chce się oderwać oczu od gwiezdnych światów, i ja się im przyglądałem… Co powiedziałeś?

— Stubbs — przerwał mu Drud — siadaj; drugi raz już żegnamy się tak nieoczekiwanie. Ale jest ze mną życie, którego szukałem, i potrzebny mu dobry odpoczynek. Poza tym o latarni wiedzą ci, których nie lubimy. Dlatego też nie zatrzymam się tu dłużej, tylko coś zjem. Ale ty wkrótce zostaniesz powiadomiony i wówczas zjawisz się u mnie na zawsze.

— Dziękuję ci, mój Potężny. A jak się nazywa ten nowy przyjaciel?

Drud roześmiał się:

— „Wielki, maleńki przyjaciel”, tak się nazywa. Tawi- to jej imię. „Szybki strumień”, „Czarujący dźwięk”…

— Tak, mam wiele imion — wtrąciła Tawi — ale nie wszystkie zostały wyliczone. Pozostałe zresztą pan zna… A to prawda, jestem pana przyjacielem, ale czy aby na zawsze?!

— On to wie. On jest Potężny — powiedział Stubbs, napełniając talerz dziewczyny. Jednak nie mogła jeść, tylko wypiła w pośpiechu kawę i spoglądała na Druda i Stubbsa zajętych rozmową, Stubbs wypytywał przyjaciela, dokąd teraz się uda. Męczyła go ciekawość. Tawi była niezupełnie w jego guście, ale troska, jaką otoczył ją, kazała mu przyglądać się dziewczynie ze zdziwieniem listonosza, który otworzył zaszyfrowany list. Widać było mu sądzone przyzwyczaić i przywiązać się do niej bardzo szybko, znacznie szybciej aniżeli przypuszczał, w myślach zestawiając zawsze Druda z Wenerą z obrazu Tannhausera, rzadziej zaś z Dianą i jeszcze rzadziej z Psyche; niemniej jego wewnętrzne rozczarowanie było przyjemne.

Ciekawski jak koza Stubbs nie pytał tym razem o nic, wiedząc zawczasu, że i tak nie otrzyma odpowiedzi, ponieważ Drud nigdy nie śpieszył się do wyjawiania tajemnicy duszy tym, którzy nie w porę pytali. Jednak powiedział coś niecoś:

— Będziesz myślał, że ją uratowałem, gdy dowiesz się, jak było, o nie, ona w sobie nosiła wybawienie. Szliśmy jedną i tą samą drogą, dogoniłem ją, a ona odwróciła się i teraz pójdziemy dalej razem.

Potem wstał, przyniósł wielką kołdrę i podszedł do dziewczyny mówiąc:

— Nie będziemy zwlekać, tutaj nie możemy przesiadywać, skorzystamy z ciemności i tego odpoczynku, ażeby kontynuować podróż. Rankiem już nie będziesz miała żadnych zagadek, powiem ci wszystko, ale w domu. Tak, Tawi, mam dom i to nie jeden; mam również wielu przyjaciół, którym mogę zaufać jak sobie samemu. Niczego się nie bój. Z czasem zapanuje między nami naturalna jedność uczuć i doznań i wiele pięknych dni. Wtedy tę gwałtowną noc będziemy wspominać jak rozkosz.

Tawi, czerwona jak peonia, ze łzami radości w oczach, skrzyżowała ręce i Drud szczelnie otulił ją kołdrą, a potem obwiązał zrobionym na drutach szalikiem Stubbsa. Ledwo mogąc poruszyć rękami, czuła że wygląda zabawnie i śmiesznie.

— Wszystko mi wewnątrz huczy — przyznała. — O, o! serce wali, ręce chłodne. Czyżbym była ptakiem? Co?

Wszyscy troje zaczęli się śmiać aż do bólu w brzuchu, aż do płaczu, tak że nie mogli słowa wydusić, a tylko potrząsali rękami. W tym momencie Tawi, raczej czymś przerażona niż w naturalnym odruchu, ogarnęła chęć zabawienia się, zaczęła się więc kołysać przygadując:

— Sezamie, sezamie otwórz się! Chatko na kurzych łapkach, stań do lasu tyłem, a do mnie przodem! — Z tkliwością i obawą spojrzał na nią Drud. — O, nie gniewaj się na mnie, kochany panie! — krzyknęła żarliwie, próbując wyciągnąć przed siebie ręce. — Proszę się nie gniewać, proszę mnie zrozumieć.

— Jak się tu gniewać — powiedział Drud — kiedy zrobiło się już jasno. — Nie. — Zapiął pas, nakrył głowę i pomachał ręką w kierunku Stubbsa. — Spieszę się, ileż to razy już żegnałem się z tobą, ale my wciąż się spotykamy i będziemy spotykać. Nie smuć się. Podszedł do Tawi; mimowolnie cofnęła się, zamarła w bezruchu i oprzytomniała. Drud uniósł ją lekko. Ale już wokoło wszystko przewaliło się, jak lawina; od stóp do serca przeszywał ją przenikliwy chłód; przestrzeń rozwarła się, miraż bajki poruszyło oddalone szemranie wody w dole i świst wiatru wpadający w uszy.

— Tawi? — zagadnął Drud czując, że znowu staje się dla niej niczym lecąca na złamanie karku noc, niebotyczna Góra.

— Au! — słabo wyskoczyło spod kołdry. Dziewczyna z energią wyswobodziła głowę i krzyczała jak do głuchego: — Co tam tak się świeci w dole? To zgniłe belki, co? To drzewo gnije i świeci się, nieprawdaż? I jeśli nawet nikt nie uwierzy, że można tak żyć, to niech nikt b tym nie wie. Teraz nie można oderwać mnie od pana jak dziubka od czajnika. To tak samo jak w piosence… — Przerwała, ale po chwili poprzez zaciśnięte zęby z przejęciem i niemal gniewnie zakończyła: — „Ty moim mężem będziesz, a ja zaś żoną twą”. Ale przedtem było tak:, Jeśli mnie nie zapomnisz, jak fala falę inną”…

I już płakała, tak smutne wydało jej się nagle, że „zapomina fala falę inną”. Po chwili, gdy zaczął mówić Drud, jego słowa przyniosły jej to wszystko, czego oczekiwała.

Jak różne dźwięki z ziemi znajdują tutaj w powietrzu swoje odbicie, tak i to co brzmi na wysokości, tajemniczo pobrzmiewa na dole. W tych chwilach, kiedy dwa serca cierpliwie uczyły się być zgodne, siwy maitre literatury pięknej siedząc przy swoim wspaniałym stole w szlafroku a la Balzak i w aksamitnej, czarnej czapeczce, zajęty opisem wielkopańskiego rautu, który trwał cztery dni i wypadł zadowalająco dobrze, poczuł nagle przypływ męczących i głuchych linijek nękającego go wiersza. Bezsilny żeby to zwalczyć, zaczął pisać machinalnie na marginesie. A ułożyło się to tak:
		Jeśli mnie nie zapomnisz



		Jak fala falę inną,



		Ty zacnym mężem mym będziesz.



		A ja zaś żoną twą.








Przeczytał i uświadomił sobie, że życie przeminęło z wiatrem, dziwiąc się jednocześnie barbarzyńskiej weryfikacji czterowiersza, napisanego ręką, pełną aż po paznokcie szacunku, z jakim ją ściskano.

Czyż w dzikiej piękności potoku, wśród jego wirów, nie widzimy blasku wijącego się wesołego strumienia, przecinającego zieloną krainę na wieki zapamiętaną drogą? Znikł czy też nie znikł ów strumień? Ale czyż zaczerpnąwszy wody z potoku, nie pijemy i wody strumienia? Tak więc skoro istnieje uśmiech podobny do naszego, także są i smutki, które potrafią wzruszyć naszą duszę. W tym samym geście gaśnie forma i rodzaj zjawisk. Wiatr przywiewa dym, wiatrowskaz i flaga rwą się, chorągiewka furkoce, leci obłok pyłu; papierki, śmiecie, obłoki, jesienne liście, kapelusz przechodnia, gaza i muślin szalika, płatki jabłoni — wszystko to mknie, odrywa się, pędzi i w danym momencie stanowi jednię. Głuchą muzyką niepokoi ona zatrzymującą się pośród drogi duszę i ją pociąga. Jednak dusza jest cięższa niż kamień — z zawiścią i bezsilnie wpatruje się w ożywioną przez wicher dal, ziewa i zamyka oczy.




VII


W ciągu pięciu miesięcy sześciu tajemniczych i milczących ludzi wykonywało to samo zadanie, poświęcone tej samej sprawie i temu samemu celowi. Ze swoim szefem, który nimi sterował, spotykali się i rozmawiali tylko w tych wypadkach, kiedy było to całkowicie niezbędne. Otrzymywali i wy dawali wielkie sumy pieniędzy na to, by przesyłać konsekwentnie i stale gdziekolwiek zdobywane informacje, a było ich tyle, że można by dzięki nim przesiedlić wielu ludzi lub wywołać wojnę. Jeśli brakowało im pieniędzy, a napotykane przeszkody można było rozciąć jedynie potężnym, złotym mieczem — trzask telegrafów przelatywał przez kraj, trafiał do białej ręki otwierającej niecierpliwym kobiecym ruchem matowe szkła okienek banku, gdzie gładko przyczesany człowiek numerował, podpisywał i sprawnie finalizował przemianę jeszcze nie wyschniętego podpisu w kolorowe paczki banknotów lub sztabki złota ciążące wraz z ręką ku ziemi.

Początkowo marszruty owych sześciu ludzi, poświęcających, jak się wydawało, całe swoje życie tej jednej sprawie, dla której wezwał ich szef, obejmowały ogromny obszar. Ich drogi często się krzyżowały, ale tylko czasem się spotykali, głównie zaś relacjonowali swoje spostrzeżenia, po czym z nowymi rozkazami udawali się do miejsc, które miały jakikolwiek związek z ich zadaniem lub też powracali na stary trop z nowymi instrukcjami, dzięki czemu ich droga stawała się bardziej pociągająca, zadanie konkretniejsze, a sposoby działania bardziej rozmaite. Wszyscy oni byli ze sobą powiązani, lecz równocześnie każdy z nich działał sam.

Powoli jednak ich podróże traciły swój dotychczasowy rozmach, zaczęły koncentrować się wokół kilku nitek, oznaczonych tajemniczymi znakami na swoistej mapie, z której nie zrozumielibyśmy niczego. Z prowincji podążali, klucząc, do metropolii albo raczej do dużych miejscowości, w obrębie których cel stał się bardziej wyraźny, bardziej prawdopodobny, chociaż ciągle jawił się jako zwykły przypadek, ale mimo wszystko wzbudzał większe nadzieje.

Już majaczyło jakieś niejasne rozwiązanie. Już fakty kilka razy sprawdzone układały się w klarowną, płynną smugę podobną do dalekiego błysku bezgłośnego wystrzału; już prosty trop pojawił się na dobre, skupił na sobie całą uwagę i dokładne wyobrażenie finału. Wyciągnięte ręce trafiały jednak w pustkę, drżały z wysiłku, gdy niespodziewany cios rozniósł na strzępy różne tajemnicze sidła. Wkrótce nastąpił dzień, w świetle którego wszystko znalazło się na swoim miejscu i stało się dostrzegalne zwyczajnymi oczami zwyczajnych ludzi.

Powracamy do Runy Beguem, której dusza zbliżała się już do mrocznej granicy. Jej głos stał się suchy, wzrok nieruchomy i spokojny, ruchy zmęczone i ślamazarne. Jednak ani razu w ciągu całego czasu, poświęconego poszukiwaniu śmierci dla płomiennego serca niewinnego i odważnego człowieka, nie nazywała rzeczy po imieniu i nie pomyślała o niej przejęta rozpaczliwym smutkiem. Ginęła i broniła się z zimną rozpaczą, znajdując oparcie w przekonaniu, że śmierć Druda uwolni ją i uspokoi. To uczucie podobne do olśnienia lub porażenia wywołanego nieznośną męką, przedłużające się nieskończenie, zrodziło cel, który powierzyła szefowi i z nim tylko rozmawiała na ten temat prosząc przy okazji, by ominęły ją dalsze zmartwienia.

Nie ma nic ponad namiętności, jakie prędzej czy później mogą zawładnąć wszystkimi myślami i całą duszą człowieka, dotąd, być może, żyjącego bez specjalnych planów, ale mającego przeczucie i chęć spełnienia swej misji. Należało wyciągnąć go z łanu głów, poznać i wyróżnić spośród wielu podobnych doń twarzy, spośród sobowtórów łudząco podobnych do oryginału. Wydawało się, że to nie ma nic wspólnego z postępowaniem dziewczyny, której wyjazdy i przyjazdy odnotowane były w prasowej kronice towarzyskiej podniosłym stylem. Rzeczywiście, nie mogła dokonać tego przy całym uświadomieniu sobie osobowości i jasnym przeświadczeniu, co trzeba byłoby zrobić; pozostawało jedynie publiczne wyzwanie lub inwigilacja ludności kilku miast z odpowiednimi badaniami, co zajęłoby wiele lat.

Potrzebny człowiek zjawił się sam, jak gdyby oczekiwał na chwilę zupełnego wyczerpania, żeby zastukać, wejść i przemówić. Z pustej ulicy dolatywał stukot kół, stawał się coraz głośniejszy i Runa, odganiając sen, a dokładniej — martwą nieruchomość myśli, z jaką próbowała oderwać się na palącej policzki poduszce od rzeczywistości, przysłuchiwała się turkotowi niewidocznego pojazdu.

Kto to jedzie nocą? Dokąd? — pyta siebie, mimowolnie spostrzegając, że trwa w napiętym oczekiwaniu, że krew jej szaleńczo pulsuje; wydało się, że do niej właśnie kieruje się samotny turkot nocy. Brzmi coraz głośniej, wyraźniej i coraz szybciej. Ktoś śpieszył się. Runa wstała, wsłuchiwała się w terkot kół, ale ten nagle ustał naprzeciwko jej domu, po czym inny dźwięk, leniwy i mętny dobiegł do jej wytężonego słuchu — cichy jak brzęczenie komara daleki dzwonek, za chwilę ponowny dzwonek, już bliżej, potem stukot oddalonych drzwi, szmer i zamieranie niewyraźnych kroków. Nie wytrzymała już dłużej i zadzwoniła, czując z ulgą, jak czynność ta wyprowadza ją z odrętwienia.

Cicho pukając weszła pokojówka.

— Ktoś do pani przyjechał — powiedziała. — Nie mogliśmy nic zrobić. Z karety pokrytej herbami wyszedł człowiek i rozkazał bezzwłocznie przekazać pani list. „Jak tylko go przeczyta — powiedział — otrzymacie polecenie, by natychmiast zaprowadzić mnie do waszej pani”. Naradziliśmy się chwilę. On zaś widząc, że nie chcemy niepokoić pani, zaśmiał się i dał nam po kilka złotych monet. Domyśliliśmy się. że tak ważna osoba nie ośmiela się niepokoić pani bez przyczyny. Postanowiliśmy więc spróbować, pomyśleliśmy…

— Jak to! — mimowolnie oburzając się powiedziała Runa. — Tylko kilka złotych monet… Zobaczę ten list. Biada wam, jeśli jest zbyt błahy, jak na takie bezczelne odwiedziny.

Rozerwała kopertę, z wyrzutem spojrzała na pokojówkę, która jeszcze zdążyła, jąkając się, wybełkotać:

— Doprawdy nie wiemy, dlaczego wpuściliśmy go. On wie, co robi. Jest taki spokojny. Ma w sobie coś…

Runa już jej nie słuchała. Skierowała wzrok na atłasową kartkę, i zatrzymała go, wzruszona, na słowie: „Drud”. które każdemu innemu mogło wydać się bez sensu. Przeczytała kartkę: „Na tropie Druda” — nic więcej tylko tyle, lecz to wystarczyło.

— Proszę mi podać ubiór — powiedziała z pośpiechem do pokojówki, gwałtownie mnąc przy tym list, jak chusteczkę. — A tego człowieka zaprowadź do marmurowego pokoju gościnnego.

Wśród nocy zapłonęły zwrócone do ogrodu okna salonu, jaskrawe światło rozjaśniło posągi i dywany; wokół powiało nienaturalnym ożywieniem, wywołanym późną nocną godziną, skrywającą sedno tajemnicy. Runie z trudem udało się zapanować nad sobą i przybrać chłodny, nieruchomy wyraz twarzy. Wchodząc do salonu napotkała witające ją spojrzenie wąskich, półprzymkniętych oczu. Oczy te przekazywały niemal świdrujący ton równy nieprzyjemnemu, ostremu dźwiękowi; dookoła kości policzkowych śniadej twarzy wiły się siwe, opadające lokami na pierś włosy, przypominające osiemnaste stulecie. Krzywa linia gładkich ust pokrywała całą twarz mrocznym światłem, przywołując uśmiech Giocondy. Taka twarz mogłaby przestraszyć, gdybyśmy beztrosko nucąc, nagle ją ujrzeli. Był w czarnym surducie i trzymał czapkę w rękach. Runa zjawiła się z pytaniem na ustach, ale gdy tylko spojrzała na gościa, od razu zrozumiała, że jest to zbyteczne. Należało raczej przedłużyć prowadzoną rozmowę.

— Nie przedstawię się — powiedział nieznajomy — a także nie objaśnię pani, dlaczego dopiero teraz, a nie później i nie wcześniej zjawiam się tutaj. Wiem, że pani czekała na mnie, dlatego przyszedłem.

Drżąc, gestem zaprosiła go, by spoczął, i sama siadając zacisnęła ręce, oczekując na coś niezwykłego. Gość złożył na spiczastym kolanie żółte dłonie, stał się przez to jeszcze bardziej nieruchomy niż znajdujące się za nim marmurowe posągi Leandra i Hery, pełne bólu i śmierci. Bez zbędnych gestów kontynuował swoją mowę.

— Wiem, jak pani żyje, wiem, że pani życie pełne jest wiecznego strachu, że pani młodość gaśnie. I wiem również, że myślami biegnąc w jednym kierunku, zawsze myśląc o jednym i tym samym, bez cienia nadziei na pokonanie tego żaru, spalającego panią pośród przepięknego błękitu dnia, doszła pani do rozsądnego rozwiązania.

W słowach tych zaiste zawarty był stan jej duszy.

Jak się pan nazywa — cofając się zawołała Runa tak ochryple, że był to niemal krzyk. — Pierwszy raz pana widzę. A pan który raz? Czy rozmawiałam z panem? Gdzie? Proszę powiedzieć, kto mnie zdradził? Tak, ja już nie żyję, majaczę i ginę.

— Kim bym nie był — powiedział nieznajomy, z ponurym roztargnieniem, zmieniwszy swoją nieruchomą pozycję i delikatnie kiwając się — ja, jak i pani, jestem jego wrogiem, a więc przyjacielem pani. Odtąd, jeśli ta rozmowa przybliży nas, będzie nazywać mnie pani po prostu „Szefem”. Drud dłużej żyć nie powinien. Jego istnienia dłużej tolerować nie można. Wtrąca się w prawa przyrody i sam jest ich bezpośrednim zaprzeczeniem. W naturze skupione są gigantyczne siły, które w zależności od tego jak je wykorzysta, mogą spowodować katastrofy. Być może tylko ja jeden znam jego tajemnicę, on sam nigdy jej nie wyjawi. Pani spotkała go w czasie zabawy, w chwili błyskotliwego wyznania rzuconego wszystkim, lecz spotykając go w tłumie każdy widzi w nim zwykłego człowieka. Jednak jego wpływ jest ogromny,]ego kontakty — niezliczone. Nikt nie podejrzewa, kim jest, jeden, drugi, trzeci, dziesiąty otwiera mu ufnie drzwi. Włóczy się po artystycznych pracowniach młodych pijaków, sugerując lub urzekając ich pejzażami nie znanych nam planet; wygwizduje poetom oratoria i symfonie, wtedy gdy życie rozpaczliwie upomina się o swoje prawa; potakuje wynalazcom, zakłóca sny i wtrąca się w przeznaczenie. Nieruchawe życie, raz na zawsze dane jak wyraźny obraz — wzburza i zmienia, i śmiejąc się, ciągnie je w połyskliwą dal. Jednak mało tego, życie jest określone przez surowe prawo biedy i beznadziejne cierpienie, zimny lód zalega mocną pokrywą na jego niesłyszalnym biegu, a on rozłamuje ten lód, pozwalając przeniknąć słońcu w czeluście głębokiej wody. Poznaje i rozwiązuje wypadki z jego woli zaczynając mamić jak bajka. Świat jest pełen jego słów, subtelnych dowcipów, zabójczych. uwag, drgań duszy bez znajomości rozprzestrzeniającego je źródła. Ten człowiek powinien zniknąć.

Jeśli słaby nienawidzi — silny niszczy. Teraz pozostaje pragnienie i złoto. Poniesie pani niezbędne straty, być może niepotrzebne, ale niech pani pamięta, że nie ma ratunku bez walki — jednak nie pani zada ten cios. Zaczniemy z daleka, szczelnie zaciskając pierścień. Po świecie włóczą się Cyganie, którzy wiedzą to, co nie każdy wie. Są chciwi i skryci. Oprócz tego mam pod ręką kilku ludzi szczególnego rodzaju, pogrążonych, jak i ja, w rozpatrywaniu mglistych postaci życia, w migotliwym i ledwie dosłyszalnym jego drżeniu. Schodzimy po złotej ścieżce do tych oberwanych, włochatych koczowników, gdzie pod połami namiotu ukryte jest przebiegłe piękno i wiadomości najróżniejszego charakteru o tych drogach, na jakie powinniśmy wkroczyć. Oczywiście nie będziemy także gardzić oficjalną pomocą, ale ostrożnie i ze specjalną selekcją, żeby nasze poszukiwania nie stały się dostępne wszystkim. W tym wypadku nasze karty będą zmieszane i porażone tym przeciwieństwem, w jakim się znajdziemy — wraz ze swoim zadaniem wobec zastanej rzeczywistości.

Im uważniej go Runa słuchała, tym coraz wyraźniejsza stawała się jej nadzieja; i już nie chciało jej się o nic pytać, tylko działać. Mroczna zasłona pokryła jej duszę; beznamiętnie, ale i bez jasnego wyobrażenia, na co się decyduje, powiedziała z uśmiechem:

— Pan będzie Szefem. Niczego nie pożałuję, dam wszystko, co trzeba, po niczym nie westchnę, będę cierpliwie czekać.

Wyszła i przyniosła wszystkie pieniądze, jakie miała pod ręką, a także czek na olbrzymią sumę.

— Wystarczy tego? — Na razie wystarczy — odpowiedział przybysz — teraz mogę wspaniale spędzać czas. A co powiedziałaby pani, szalona dziewczyno, gdyby to było jedno z genialnych oszustw, które dzieje się akurat na pani oczach?

Runa uśmiechnęła się, ale tak słabo, jak słabo podziałał na nią ten żart.

— Ma pani rację — powiedział przybysz, wstając i głęboko kłaniając się. — Gdy nadejdzie właściwy czas, zawiadomię panią o tym, co najważniejsze. Dobranoc.

Mówiąc to uśmiechnął się, uważnie badając wzrokiem dziewczynę.

Być może, dało o sobie znać w tych słowach jej własne pragnienie spokoju, który prysnął niczym bańka mydlana, lub też ozwało się coś jeszcze bardziej znaczącego, gdyż nagły skurcz bólu oszpecił twarz dziewczyny. Drgnęła, wyprostowała się i z trudem zapanowała nad sobą.

— Proszę iść — powiedziała dysząc nerwowo — czeka na pana noc, ta sama, która pana tutaj przysłała. Proszę iść i go zabić.

— Tak, znajdę jego ślad, pójdę za nim krok w krok — odpowiedział Szef. — Spieszę się, odchodzę.

Wyszedł; kareta odjechała, pospieszny, oddalający się turkot kół zagrzmiał najpierw przed drzwiami wejściowymi i szybko stał się niewyraźnym dźwiękiem. Runa wsłuchując się w niego rozmawiała ze sobą, ściskała ręce, śmiała się i płakała.

Od tej nocy czas zaczął się toczyć wolniej. Jej niepokój wzrastał; bezwolny upór skazany na bierne wyczekiwanie, w momencie, gdy być może ścierają się obok przeciwstawne siły tajemnych poczynań, rósł w niej kamienną masą i ponuro zamykał jej usta za każdym razem, gdy wyobrażała sobie finał. Uśmiech lub twarz Druda jak dawniej nieodłącznie towarzyszyły jej myślom, ale były już nie tak przejmujące i nie tak porywające, jak to było niegdyś. Teraz niejasno przywidywała się jej inna twarz, ledwie uchwytna, z subtelnymi rysami, niemrawo oświetlona refleksem niespokojnego światła — to znikała, to znów pojawiała się, tak że nie mogła jej dokładnie określić. Jej trwożliwe myśli błądziły w koło, przesiąknięte uczuciem nieobliczalnej straty i obawą przed psychiczną dewiacją. Stan ten, potęgując się, to znów słabnąc i ponownie nasilając się, osiągnął w końcu mroczność pustkowia, w którego ołowianym świetle wszystko staje się udręką.

Na drugi dzień po tym jak Drud, śmiejąc się, pokonał granicę zastawionej na niego obławy, Szef odwiedził Runę po raz ostatni. Wysłuchała jego słów jak wyroku — nie podnosiła oczu, tylko przebierała ręką liście wachlarza; jej twarz była bledsza niż perły. A obok niej, wydawało się, siedzi sama nienawiść w ludzkiej wstrętnej postaci. Jego słowa syczały i paliły — wyrzucał je z siebie szybko niczym wystrzały, z trudem łapiąc przerywany nienawiścią oddech:

— Nie było ani jednego momentu w realizacji naszych wspólnych zadań, którego nie sprawdziliśmy z dokładnością astronomicznego chronometru. Przyjaciół zmusiliśmy do milczenia, zdrajcy zostali zdemaskowani i zabici, wszystko, co było niepotrzebne, co zawadzało w tej sprawie zostało wyeliminowane. Przewidzieliśmy różne przypadki, obliczyliśmy milionowe setne szans, więcej aniżeli czyni to sama przyroda, stwarzając nową istotę, ale właściwy moment został przegapiony. Jak, gdzie, przez kogo została popełniona pomyłka? To nie jest jeszcze wyjaśnione. Jaką cząstkę myśli kogoś ze współpracujących z nami ludzi przegapiliśmy lub nadaliśmy jej niewłaściwy sens? Ale cóż z tego, skoro kieruję to pytanie w próżnię, w puste i niewinne powietrze! Tam w górze można dostrzec tylko ptaki. A tchórzliwe, słabe lub omamione w ten sposób serce spokojnie uśmiecha się i kładzie się spać z cichym westchnieniem!

Zamilkł. Runa podniosła oczy i przestraszyła się bardziej aniżeli kiedykolwiek w najgorszych chwilach swoich majaków. Przed nią zginało się monstrum z drżącym, sinym obliczem, a jego spowite mrokiem oczy szaleńczym ostrym blaskiem raziły lękliwe spojrzenie dziewczyny.

— Źle się czuję — powiedziała — proszę iść, wszystko skończone. Między nami również. Nagle głos jej osłabł, ramiona opadły, spojrzenie zgasło, ręce z zakłopotaniem i bezradnie drżały, jakby szukały oparcia.

Szef wstał zgarbiony; spojrzał obojętnie mętnym wzrokiem, nieporadnie ruszył brwią i skierował się do wyjścia.

— Jestem tylko starcem — usłyszała dziewczyna — tracę siły, słabnie mi wzrok, a czy życie, któremu dano tylko jedną szansę, znowu wybuchnie swoim stalowym blaskiem? Jestem złamany.

Odszedł, szepcząc coś jeszcze i kiwając głową w prześwicie olbrzymich drzwi, które z jego starczej postaci uczyniły lekką jak marionetka figurkę. Runa, zapomniawszy o nim, zeszła w dół. Odczuwała potrzebę ruchu, podczas gdy w tym samym czasie jej śpiąca dusza pozostawała martwa.

Ubrała się i wyszła, obojętnie reagując na pytanie służącej, którego ani nie zrozumiała, ani nie dosłyszała. Szła bez celu, gdyż pociągała ją chęć poruszania się pośród wieczornego tłumu, pośród jego hałaśliwej i różnobarwnej samotności. Jak zwykle jarzyły się wokół okna; migocące światła motorów, płoszące konie i ludzi, to oślepiały z przodu, raziły oczy, to znów wyskakiwały zza pleców i znikały pośród przecinających je cieni. Gęsty tłum sunął jej naprzeciw i rozłupywał tuż przed nią swoją bladą i wymęczoną twarz. Runa kroczyła obojętnie i spokojnie, niczego nie zauważyła oprócz złotych łańcuszków wieczorowej iluminacji, rozsiewającej pod niebem przeźroczysty i błękitny blask. Od czasu do czasu skupiała na czymś swoją uwagę, od razu nadając temu gigantyczne kształty, jak gdyby to zjawisko tłamsiło wszystko pozostałe: gazety były wielkie niczym dom, kobieca i męska twarz pojawiły się jakby ze stronic Pokarmu bogów, szerokość ulicy wydawała się jaśniejącą przepaścią, szczelina lub płyta chodnika stawały się natychmiast miejscem, wokół którego huczało miasto.

Z wolna tłum stawał się coraz gęstszy i rozleglejszy. Można w nim było zauważyć pewien chaos, rozrastający się w lekki ścisk. Gdzieniegdzie słychać było pytania i pkrzyki. Runą parła naprzód ze wszystkich sił dopóty, dopóki nie była zmuszona zatrzymać się. Pod jej rękami przemykały się dzieci; kordon zwartych pleców zakrywał przed nią napotkaną scenę, wokół której trwało milczenie wywołane chęcią poznania zdarzenia; i jeśli ktoś na chwilę odwrócił się z pierwszego rzędu, to na jego twarzy jaśniało z trudem powstrzymywane wzruszenie.

Z poczuciem, że to, co się dokonuje lub co się już wydarzyło, w jakiś szczególny sposób dotyczy jej samej, chociaż w żadnym wypadku nie mogłaby wytłumaczyć, dlaczego to, a nie inne uczucie wywołane było niespodziewanym zdarzeniem ulicznym, Runa głośno i spokojnie powiedziała:

— Przepuśćcie mnie!

Ten wypracowany przez całe wieku ton skutkował zawsze tak samo. Część ludzi odskoczyła, część, kurcząc się, wepchnięta została w rozstępującą się masę i dziewczyna znalazła się wewnątrz zbiegowiska.

Nie zauważyła, że zwróciła na siebie większą uwagę niż człowiek leżący twarzą ku ziemi, przytulony do chodnika, jak gdyby słuchał podziemnych głosów. Leżał blisko jej ciała rozpłaszczony, w lśniącej kałuży krwi o przykrym i cierpkim zapachu. Był elegancko ubrany, jego ciemne włosy nurzały się we krwi, na niej też spoczywały półzgięte palce lewej ręki.

W głuchej ciszy, głęboko i ciężko wzdychając, Runa patrzyła na tego człowieka, próbując opanować gonitwę myśli, które nagle niczym błyskawice wybuchły pełną i niepohamowaną radością. W tym momencie dziewczyna jakby zupełnie oszalała, z całkowitą, niewątpliwą dla siebie oczywistością ujrzała tego, kto tak boleśnie i dotkliwie, sam o tym nie wiedząc, zawładnął jej zdławionym sercem. Wtem wszyscy zamilkli i odstąpili nieco, gdy Runa zaczęła mówić.

— Mówicie — cicho powiedziała Runa, pochwyciwszy część przelotnej rozmowy — że ten człowiek, to samobójca. Mówicie, że rzucił się z okna. O nie! To on, mój wróg! Lecz ziemia jest silniejsza do niego; teraz on jest martwy, a ja znowu będę żyć tak, jak żyłam.

Uśmiechała się, ujrzała jak niektórzy, patrząc na nią, przekazują coś szeptem sąsiadom. Upadła na kolana i przycisnęła do ust ciepłą rękę leżącego. Gdy wstała, ręka z łoskotem uderzyła o ziemię.

— Wybacz — powiedziała. — Wszystko mi wybacz. W tym świecie, gdzie teraz jesteś, nie ma nienawiści, nie ma trwogi; ty jesteś martwy, a ja odpocznę. Zachwiała się, zamarła i tracąc przytomność, znalazła się w rękach tych, którzy doskakując zdążyli ją podtrzymać. Normalne w takich wypadkach zamieszanie zakończyło się pojawieniem lekarza i wezwaniem własnego zaprzęgu Runy, jako że niektórzy z tłumu ją poznali.

Oto i wszystko, co trzeba, co można, co należało powiedzieć o tej wielkiej duszy, która legła twarzą ku ziemi. Jednak jeszcze kilka słów, one być może w pełni usatysfakcjonują dociekliwego czytelnika sięgającego myślą dalej od autora, i w jednej historii doszukującego się innej, dopóki nie spełnią się wszystkie przeżycia, wszystkie miłości, wszystkie spotkania i zdarzenia, dopóki łagodne wzgórki mogił, porośnięte zielenią i kwiatami, nie ukryją losów wszystkich bohaterów, wszystkich postaci tej skromnej opowieści o zmaganiach, i stanach duchowych. I tak, podążając za dziewczyną, która po wyzdrowieniu zdążyła jednak zapomnieć o wszystkim, odnotujmy jej małżeństwo z Kwinsey'em, dzięki któremu na powrót poznała cudowne kwiaty życia, jego radość i wszystko, czym oddycha i żyje człowiek, gdy los mu przychylny. Tylko chwilami, zwracając wzrok ku niebu, na którym swobodne sylwetki ptaków od jednego krańca horyzontu po drugi wytyczają swój błękitny szlak, Runa Kwinsey starała się coś sobie przypomnieć, w zamyśleniu marszczyła swoje cienkie brwi, ale chwila gasła i tylko jej cień jasnym echem powracał z oddali, szeptał słowa — czy to podsłuchane gdzieś, czy też zrodzone z cudzej woli, a może zasłyszane jeszcze w dzieciństwie:
		Jeśli mnie nie zapomnisz,



		jak fala falę inną…








14 listopada 1921 r. — 28 marca 1923 r.




POSŁOWIE


Aleksander Grin, właściwie Gryniewski (1880–1932), jest pisarzem znanym i chętnie czytanym w Polsce. Przełożono już na język polski sporo jego opowiadań, opowieści i niemal wszystkie powieści (Biegnąca po falach, Droga donikąd, Złoty łańcuch). Polskiemu czytelnikowi została wreszcie udostępniona jedna z najciekawszych powieści tego pisarza rosyjskiego Migotliwy świat, która może przykuć uwagę swoją sensacyjno-przygodową fabułą, utopijną futurologią, nietypową fantastyką i tajemniczością.

Grin przystąpił do pisania Migotliwego świata w drugiej połowie 1921 roku po zakończeniu znakomitych Szkarłatnych żagli, pełnych optymizmu i wyniosłych nadziei. Pierwodruk powieści ukazał się w miesięczniku „Krasnaja Niwa” w 1923 roku. Pierwsze wydanie książkowe pojawiło się w wielkim wówczas wydawnictwie „Ziemia i Fabrika” w 1924 roku. Wszystkie te edycje zostały jednak poważnie zmienione, skrócone i przeredagowane. Zgodnie z ówczesną manierą usunięto między innymi bardzo ważny epizod w cerkwi, nie przydając znaczenia ani jego istotnej wymowie ideowej, ani też swoistej postawie autora wobec dogmatów religii chrześcijańskiej.

Właściwie dopiero wydanie Migotliwego świata z 1965 roku i jego późniejsze wielokrotne wznowienia oparte zostały na rękopisie autora wraz z jego poprawkami przeznaczonymi do publikacji pierwodruku. Ta poprawna wersja powieści stała się też podstawą przekładu polskiego.

Powieść z chwilą ukazania się wywołała spore zainteresowanie czytelników oraz kontrowersyjne oceny krytyczne. Interesujące, że już wówczas pojawiła się między innymi rozbieżność stanowisk interpretacyjnych między autorem i krytykami. Cała sprawa nie sprowadzała się li tylko do nietypowości gatunku, ale także do zasadniczej wymowy utworu. Otóż, jeśli na przykład nawet Jurij Olesza, znakomity prozaik radziecki, odnajdywał w nim tylko „fantastyczną powieść o latającym człowieku”, to autor, żywo protestując przeciwko takiej wąskiej interpretacji, wychodził już poza problemy formalne, genologiczne. Uważał bowiem, że jest to „powieść symboliczna, a nie fantastyczna! To lata — pisał — bynajmniej nie człowiek, to unosi się duch!”.

Dziś wydaje się, że w tym wypadku należy kroczyć tropem autorskiej interpretacji powieści. W tej sytuacji konstatacja pisarza o symboliczności utworu prowokuje do poszukiwania jego więzi z symbolizmem — niezbyt odległym w czasie potężnym kierunkiem literackim w Rosji. Jego wieloraki wpływ na literaturę radziecką lat dwudziestych był niewątpliwy. Problem owego oddziaływania sprowadzał się przy tym nie tylko do kontynuacji, lecz przede wszystkim do polemiki, przezwyciężania jego założeń ideowych oraz rozwinięcia niewątpliwych zdobyczy formalnych.

Grin między innymi w Migotliwym świecie wyraźnie zademonstrował swoją ambiwalentną, ale równocześnie twórczą postawę wobec symbolizmu. Z jednej bowiem strony odnaleźć można w tym i w innych utworach pisarza dość ścisłe powiązania z tym kierunkiem (poetycki styl, preferencja symboliki, synkretyzm sztuk, ponadczasowa problematyka walki dobra i zła, wzniosłości i przyziemności, wolności i niewoli) z drugiej — odejście od założeń programowych symbolizmu tak bardzo widoczne nie tylko w ogólnej wymowie dzieła, lecz również (co jest trudniej uchwytne) w jego formalnym kształcie.

Warto pamiętać, że autor Drogi donikąd niejednokrotnie polemizował zwłaszcza z symbolizmem mistycznym (np. Dymitra Mereżkowskiego), o czym świadczy nie tylko nieopublikowana ballada Przed starożytnym krzyżem przy wejściu, ale także Szkarłatne żagle, Kapitan Due, Cios lwa i in. Kapitalnego znaczenia w wyjaśnieniu tej kwestii nabrał również wymowny epizod w cerkwi przedstawiony w Migotliwym świecie, w którym jednej z postaci (Runie) główny bohater (Drud) jawi się jako nauczyciel Chrystusa, gdyż podaje mu muszlę morską, by wsłuchiwał się w odgłosy ludzkiego życia, i wskazuje na kompas wyznaczający drogę ludzkości. Grin jest zatem bogobórcą stawiającym swego niezwykłego bohatera nawet ponad Bogiem, który jak gdyby zapomniał o stworzonym przezeń świecie.

Grinowi nie odpowiadała też koncepcja korespondencji światów (bardziej realnego i rzeczywistego) zawarta między innymi w programowym wierszu Andrieja Biełe-go pt. Telegrafista. Wydaje się także, że właśnie w Migotliwym świecie został sparodiowany ten czołowy symbolista pod postacią poety Stubbsa. Potwierdza to poniekąd interpretacja jego utworów lirycznych dokonana przez Druda, alias latającego człowieka „Podwójnej Gwiazdy”, alias Kruksa.

W rezultacie Grin inaczej pojmował „symbolizm” swoich utworów. Nie chodziło mu więc o tworzenie w dziele symboli świata idealniejszego w sensie mistycznym czy też dualistycznych konstrukcji filozoficznych oraz szukania ich korespondencji ze światem empirycznym jako przy tym środka moralnej odnowy człowieka, co tak chętnie czynili tzw. młodsi symboliści rosyjscy (Aleksander Błok, Andriej Bieły, Wiaczesław Iwanow). Symboliczność tego utworu Grina wynika z sensu całości dzieła. Ma więc wybitnie literacki, a nie pozaliteracki charakter.

Należy przypomnieć, że motyw człowieka unoszącego się w powietrzu bez pomocy środków technicznych stale fascynował pisarza. Niejednokrotnie dawał temu wyraz w swoich opowiadaniach (Rywalizacja w Lissie, Ciężkie powietrze, Napowietrzne rusałki, fragmenty rękopiśmiennych wariantów Szkarłatnych żagli). W tych utworach motyw ten miał jednak bardzo, zawężone znaczenie. Był wyrazem antycywilizacyjnej i katastroficznej postawy Grina, rozpowszechnionej zresztą w literaturze modernistycznej. W Migotliwym świecie pisarz nie zmienia w zasadzie swoich poglądów, nie pozbywa się obaw wobec mechanizacji i uniformizacji, ale motywowi latającego człowieka nadaje o wiele szersze znaczenie dzięki różnorodności i wielości odniesień do świata przedstawionego i empirycznego.

Nieprzypadkowo więc wielu krytyków odnajdowało w powieści kontynuację problematyki indywidualizmu, często łącząc ją nazbyt dowolnie np. z polityczno-ideowymi programami partii socjalistów-rewolucjoni-stów, zwłaszcza z apoteozą indywidualnego czynu bohaterskiego. (Tragiczny finał tego rodzaju działalności nastąpił podczas głośnego procesu sądowego cserów w 1922 roku.)

Słuszniejsze są jednak chyba te opinie krytyczne, które łączą problematykę indywidualizmu w twórczości Grina z nietzscheanizmem, a dokładniej z jego reinterpretacją dokonaną przez pisarza na przestrzeni długiej drogi twórczej.

Indywidualizm Grina łączono także często z odrodzeniem się po rewolucji postaw antymieszczańskich, w wyniku bulwersującej wielu pisarzy i społeczeństwo nowej polityki ekonomicznej (nep), którą często kojarzono wówczas z negacją ideałów rewolucyjnych. Oczywiste odrodzenie się postaw konsumpcyjnych, mieszczańskich nie tylko przeczyło rewolucyjnemu minimalizmowi czasów wojny domowej, ale również wzniosłym ideałom wyśnionym i wymarzonym przez ludzkość, które uosabia w powieści Drud.

Aliści te konstatacje historyczne i lokalne w gruncie rzeczy zbyt słabo przejawiły się w utworze, który posiada charakter wybitnie uniwersalny. Zaiste, gdybyśmy nic nie wiedzieli o pisarzu i czasach, w których tworzył, to moglibyśmy śmiało skojarzyć tę powieść i jej problematykę z dowolnym państwem i społeczeństwem europejskim początku wieku, ponieważ autor poza ogólnymi czy zbyt ogólnymi danymi nie zmierzał do konkretyzacji w czasie i przestrzeni (wyabstrachowany koloryt lokalny, zinternacjonalizowane nazewnictwo itp.). Zresztą była to charakterystyczna cecha całej twórczości Grina. Natomiast konkretny jest konflikt i problem o uniwersalnym wymiarze, co też czyni z powieści utwór stale aktualny.

Konflikt o charakterze moralno-etycznym i cywilizacyjnym wynika z polaryzacji postaw głównego bohatera (Druda), osamotnionej lecz obdarzonej niezwykłą właściwością jednostki, i jego wielu przeciwników symbolizujących nadzwyczaj aktywne zło. W zasadzie każda z głównych postaci jest nosicielem określonej idei — bliskiej lub obcej Drudowi, który jest symbolem nieograniczonych możliwości duchaludzkiego uosobionego w nadprzyrodzonym darze lotu, możliwości wznoszenia się „ponad poziomy” myśli, marzeń i uczuć. Ten symboliczny bohater posiadający wszelkie cechy nietypowości i niezwykłości tak dobitnie wyrażone w technice postaciowania oraz konstrukcji fabularnej jednak ginie, ale nie w wyniku zagrożenia i własnej słabości, lecz w obliczu obojętności i strachu zgnuśniałej i przyziemnej zbiorowości, której nie był w stanie porwać swoim przykładem w krainę Rozkwitających Promieni, czyli w inny, lepszy świat.

Pisarz dał jednak przykład wiary w nieograniczone możliwości człowieka i co więcej — przykład prometejskiej postawy niezłomnych jednostek będących ich wyrazicielami. Tragiczne zakończenie utworu nie podważa więc głęboko ukrytego przesłania dydaktycznego zawartego w całej postawie głównego bohatera, wyróżniającego się altruizmem i prometeizmem.

Nadzwyczajne możliwości tego bohatera nie miały nic wspólnego ze zdobyczami nauki czy techniki. Dar lotu Drud posiadł w wyniku zażycia cudownych kropli doktora Marmaduka. Zatem fantastyczność utworu, o której wspomniał Jurij Olesza, oparta została na cudowności. Bliska jest więc bajce i fantastyce E.T.A. Hoffmanna lub poniekąd A.E. Poego. Z drugiej jednak strony świat przedstawiony w powieści zbudowany został dzięki zastosowaniu modernistycznej zasady przetworzenia rzeczywistości empirycznej. Dlatego też świat Grina stoi tuż obok rzeczywistości realnej, nieraz bezpośrednio ingerując w jej problemy, nieraz też ostro odcinając się od niej dzięki fantastyce i cudowności, magicznym przedmiotom i niewytłumaczalnym zjawiskom.

Nie znaczy to wcale, że tego typu fantastyka, nie pozwoliła pisarzowi na przedstawienie zasadniczych kwestii np. współczesnej fantastyki naukowej. Wiara pisarza w nieograniczone możliwości intelektualne i duchowe człowieka tudzież jej swoista realizacja w powieści pozwoliła na powstanie pewnej utopijnej wizji „migotliwego świata” czy krainy „Rozkwitających Promieni”, jak również jej alternatywy — groźnych futurologicznych koncepcji totalitarnego porządku państwowego (por. marzenia Runy czy symboliczne znaczenie nowoczesnego więzienia). Śmiałe i ciekawe są również dywagacje autora na temat wzajemnych relacji ducha ludzkiego, intelektu oraz religii i nauki, które tak często są przedstawiane we współczesnej sf w sposób nadzwyczaj szablonowy i nudny.

Warto również podkreślić fakt, że Grin jako pisarz-humanista zdecydowanie odrzucał ideę przymusowego uszczęśliwiania czy sterowania ludźmi, którą łatwo mógł zrealizować w tej powieści i która niejednokrotnie materializowała się w utworach wielu fantastów europejskich, zwłaszcza uprawiających właśnie fantastykę naukową (por. Niewidzialny człowiek G. Wellsa, Eksperyment inżyniera Garina A. Tołstoja i in.).

W rezultacie ta świeża i nietypowa powieść pisarza rosyjskiego na tle wybitnie zracjonalizowanych i zmechanizowanych wizji zawartych we współczesnej sf swoiście wpisuje się w nią, wkracza do jej zastrzeżonych rewirów.




Jerzy Litwinow


Tytuł oryginału: Blistajuszczij mir

Okładkę projektował

Józef Petruk

Wydawnictwo Poznańskie,

Poznań 1988

ISBN 83-210-0736-8

Redaktor: Maria Bosacka

Redaktor techniczny: Ryszard Biller

Korektor: Grażyna Drozd

Printed In Poland

WYDAWNICTWO POZNAŃSKIE POZNAŃ 1988

Wydanie I Nakład 19.750+250 egz. Ark. wyd. 9,4; ark. druk. 9,16.

Druk ukończono we wrześniu 1988 r.

Zlecenie nr 23/88 Z-8/493

Poznańskie Zakłady Graficzne im. M. Kasprzaka

Poznań, ul. Wawrzyniaka 39 92309 3-88 2–8/493